qayta moliyalashtirish siyosati. Tijorat banklarining qayta moliyalashtirish siyosati bu to’g’ridan-to’g’ri kreditlash, veksellarni xisobga olish, qimmatbaxo qogozlarni garovga olgan xolda kreditlar berish va kredit auktsionlarni o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bundan kelib chiqqan xolda markaziy bankning qayta moliyalashtirish operatsiyasi quyidagi usullarda olib borilishi mumkin:
- tijorat banklarining ixtiyoriga veksellarni xisobga olish yo’li bilan kreditlash;
- tijorat banklari ixtiyoriga qimmatbaxo qogozlarni garovga olish yo’li bilan kreditlar berish. Bunday kreditlar deyiladi. Ularnin foiz stavkalari lombardli foiz stavkalar deb yuritiladi. Jaxon amaliyotida lombard bo’yicha foiz stavkasi doimo xisob stavkasidan 1-2 foiz yuqori bo’ladi;
- to’g’ridan-to’g’ri kredit berish usuli. Kredit tashkilotlari faoliyatida moliyaviy qiyinchiliklar bo’lgan xollarda ular markaziy bankka kredit olish uchun murojaat qilishi va markaziy bank kreditidan foydalanishi mumkin. Remoliyalashtirishning asosiy maqsadi pul muomalasi va kredit munosabatlarining xolatiga ta’sir ko’rsatishadn iborat. Remoliyalashtirish siyosatini olib bora turib markaziy bank oxirgi kreditor sifatida maydonga chiqadi.
O’zbekiston Respublikasida markaziy bank o’rnatgan qoidalarga asosan, quyidagi aktivlarni garovga olgan xolda 3 oygacha bo’lgan muddatda kreditlar berishi mumkin:
- oltin, chet el valyutasi, xalqaro zaxiralar toifasiga kiruvchi valyuta boyliklari va boshqa boyliklar;
- davlatning qarz majburiyatlari va davlat tomonidan kafolatlangan boshqa qarz vositalari.
Markaziy bankda depozit o’tkazilgan va uning djepozitariysi uchun maqbul bo’lgan, xarid qilinishi va sotilishiga ruxsat berilgan va markaziy bank ular bilan ushbu qonun doirasida boshqa xil operatsiyalar o’tkazishi mumkin bo’lgan aktivlar, to’lanishiga banklar kafolat bergan tijorat veksellari asosida kreditlar berishi mumkin.
Ochiq bozor siyosati. Ochiq bozor siyosati deganda, markaziy bankning ochik bozorda kimmatbaxo kogozlarni uz xiobidan sotib olishi va sotishi tushuniladi. Markaziy bankning ochik bozor siyosati asosan xazina majburiyatlariin, sanoat kompaniyalari va banklarning obligatsiyalarini, markaziy bankda xisobga olingan tijorat veksellarini sotish va sotib olish orqali amalga oshiriladi. Markaziy bankning ochiq bozor siyosati orqali bank tizimining va aloxida olingan tijorat banklarning o’z rezervlari miqdori oshirilishi(agar qimmatbaxo qogozlar sotib olinsa) miqdori oshirilishi (agar qimmatbaxo qogozlar sotilsa) mumkin. Ochiq bozor siyosati orqali markaziy bank kredit baxosining o’zgarishiga erishishi mumkin. Bu esa o’z navbatida pulga bo’lgan talabning o’zgarishiga olib keladi. Odatda markaziy bank bu siyosat orqali ortiqcha pullarni muomaladan oladi va pul muomalasini muvofiqlashtirish bo’yicha aktiv pul-kredit siyosati olib boradi.
Jaxon amaliyotida markaziy bankning ochiq bozor siyostaida asosiy o’rnini davlatning qisqa muddatli majburiyatlari bilan bo’ladigan operatsiyalari egallaydi. Bu faoliyat AqShda, Germaniyada yaxshi yo’lga quyilgan. Undan tashqari Germaniyada Nemis Federal banki pul-valyuta siyosatini tartibga solish uchun ochiq bozorda quyidagi qimmatbaxo qogozlarni bozor stavkasida sotishi va sotib olishi mumkin:
Federal bank bilan bitim shartlariga yarovchi vekselar.
Federal bank tomonidan loyiq deb topilgan boshqa qarz majburiyatlari.
Federal bank ochiq bozorda qarz majburiyatlarini emitentning o’zidan sotib ololmaydi. Bu xolda shartnoma ochiq bozor siyosati emas, aksincha kreditlash bo’lib qoladi.
"O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida"gi qonunning
25-moddasiga asosan markaziy bank o’zi chiqargan qimmatli qogozlarni, shningdek qarz majburiyatlarini ochiq bozorda sotishi va sotib olishi mumkin. Markaziy bank byudjetni moliyalashtirish uchun ochiq bozorda operatsiyalar olib borishga, qimmatbaxo qogozlarni birinchi joylashtirishda ularni sotib olishga xaqli emas.
Markaziy bankning ochiq bozorda olib boradigan operatsiya quyidagi xususiyatlar bo’yicha farqlanadi:
- bitim sharti bo’yicha: naqd pul yoqi qayta sotish majburiyati bilan ma’lum muddatga olish (REPO operatsiyasi) bilan bog’lik operatsiyalar:
- bitim ob’ektlari bo’yicha: davlat yoki aktsioner jamiyatlari qimmatbaxo qog’ozlari bilan bo’ladigan operatsiyalar,
- bitim muddati bo’yicha: qimmatbaxo qogozlar bilan qisqa muddatli
(3 oygacha) va uzoq muddatli (1 yil va undan ortiq) operatsiyalar,
- operatsiyalar o’tkazish doirasiga qarab: bank tizimi doirasida yoki nobank tizim doirasida qimmatbaxo qogozlar bilan bo’ladigan operatsiyalar,
- foiz stavkalarini o’rnatish bo’yicha: markaziy bank yoki bozor tomonidan aniqlanadigan stavkalar.
