Sintaksis. So’z birikmasisintaksisi

T obe bog’lanish haqida ma’lumot 1. Bir so’zning (tobe bo’lakning) boshqa bir so’zga (hokim bo’lakka) bo’ysunish yo’li bilan bog’lanishi tobe bog’lanish sanaladi. 2. Tobe bog’lanish doimo ikki qismdan iborat bo’ladi: a) tobe qism; b) hokim qism. 3. Tobe bog’lanishda hamma vaqt hokim qismdan tobe qismga savol beriladi. Bunda: - so’roq bog’lanib kelgan qism – hokim qism; - so’roqqa javob bo’luvchi qism – tobe qism sanaladi. M: chiroyli ko’ylak (qanday ko’ylak? )4. Tobe-hokimlik munosabatini yozuvda ifodalash uchun strelkadan foydalaniladi. Bunda: - strelka nayzasi tushgan bo’lak – hokim bo’lak; - strelka boshlangan bo’lak – tobe bo’lak sanaladi, ya’ni
tobe bo’lak hokim bo’lak 5. Tobe bog’lanish natijasida 2 xil sintaktik birlik yuzaga keladi: a) so’z birikmasi b) gap 6. Agar tobe bo’lak va hokim bo’lak kelishik, egalik qo’shimchalari, ko’makchilar, tartib va ohang yordamida bog’lansa, so’z birikmasi hosil bo’ladi. 7. Agar tobe bo’lak hokim bo’lakka shaxs-son, zamon qo’shimchalari, ya’ni fe’lning munosabat shakllari yordamida bog’lansa, gap hosil bo’ladi. M: gulning ochilishi gul ochildi 8. Demak, so’zlarningtobe bog’lanishi natijasida so’z birikmasi va gap hosil bo’ladi. Gaplar ham o’zaro tobe-hokimlik munosabatiga kirishishi mumkin. Gaplarning o’zaro tobe bog’lanishi natijasida ergashgan qo’shma gap hosil bo’ladi.
SO’Z BIRIKMASI 1. Ikki va undan ortiq mustaqil so’zlarning ma’no va Grammatik jihatdan birining boshqasiga tobe yo’l bilan bog’lanishi so’z birikmasini yuzaga keltiradi. So’z birikmasi ikki va undan ortiq so’zdan iborat bo’lishiga qaramay, bitta tushunchani ifodalaydi. 2. So’z birikmasida hokim so’z va tobe so’z bo’ladi. Ma’nosi izohlanayotgan so’z hokim so’z bo’lib, uning shartli belgisi ._._._._._._._. Hokim so’zning ma’nosini izohlab, aniqlab, to’ldirib kelayotgan so’z tobe so’z bo’lib, shartli belgisi ~ ~ ~ ~ ~ ~ O’zbek tilida oldin tobe so’z keyin hokim so’z keladi. Hamma vaqt hokim so’zdan tobe so’zga savol beriladi, tobe so’z hokim so’z orqali beriladigan savolga javob bo’ladi. 3. So’z birikmalari tarkibida so’zlarni bir-biriga bog’lash uchun xizmat qiladigan Grammatik vositalarga: a) kelishik qo’shimchalari; b) egalik qo’shimchalari; d) ko’makchilar kiradi. 4. So’z birikmalari tarkibida so’zlarni bir-biriga bog’lash uchun xizmat qiladigan vositalarga esa yuqoridagilar bilan birga tartib va ohang kiradi. 5. So’z birikmasida tobe va hokim qismni bog’lash uchun xizmat qiladigan vositalarning qo’shilish o’rni 2 xil bo’ladi: a) kelishik qo’shimchalari, ko’makchilar, ohang- tobe qismga; b) egalik qo’shimchalari- hokim qismga qo’shiladi. 6. Tilshunoslikda so’z birikmasi bir necha tomonlama tasnif qilinadi: a) tobe so’zning hokim so’zga bog’lanish usuliga ko’ra; b) hokim so’zning ifodalanishiga ko’ra; d) tuzilishiga ko’ra; e) tobe so’zning sintaktik vazifasiga ko’ra.