Ўсимликлар морфологияси ва

уруғ чок и
ёки 
уруғ к ер ти м и
деб аталади.
Уруғлар пишиб ерга тўкилгандан сўнг қулай об-ҳаво ьа 
нам лик ш ароитида униб чиқади. У ниш нинг дастлабки 
даврида сув ва ҳаво микропиле орқали уруғ ичига ўтади ва 
ферментлар таъсирида уруғ пўсти хужайралари ш илим- 
ш иқланади, натижада уруғларнинг, тупроқ заррачаларига 
ёпиш иб нам тўплаши учун замин яратилади.
МУРТАК. Муртак, уруғланиш содир бўлгандан сўнг, 
зиготадан ҳосил бўлади. Унинг ҳужайралари диплоид хро­
мосомали ядрога эга. М уртак янги ўсимликнинг бош лан- 
ғичи, у деярли меристема тўқимасидан таш кил топган. 
Гулли ўсимликларнинг етилган муртаги м орфологик ж и- 
ҳатдан 
бошланғич новда, илдиз 
ва битта ёки иккита 
уруғ- 
палладан 
иборат бўлиб, улар ёш спорофит ўсим ликнинг 
биринчи барглари ҳисобланади. Уруғ униб чиққанда и к ­
кита баргсимон яш ил палла (ғўза, ловия) ҳосил қилувчи 
ўсимликлар 
икки паллали ўсимликлар, 
деб аталади. Мур- 
таклари бир уруғ паллали ўсимликлар 
бир паллали ўсим- 
ликлар 
деб аталади (буғдой, ш оли ва бош қалар).
Бош ланғич новда ва илдизнинг апикал қисмида м ери­
стема тўқималари ж ойлаш ган. М еристема ҳужайралари 
ф изиологик жиҳатдан ёш ва бўлиниш хусусиятига эга. 
Муртак пояча, бошланғич новданинг ўсиш нуқтаси ж ой ­
лаш ган м еристем а ҳуж айраларидан п астрокда, бўртма 
ш аклида бўлади (45-расм). Баъзан новданинг апексида,

---

V
A
45
-расм.
Ўсимталарнинг тузилиши. 
А —
ловия (ер устки ўсиш), 
Б —
буғдой; 
В —
маккажўхорь ўсиш хиллари: эпикотиль; уруғпаъпа ўрнашган 
жой; 
3 —
гипокотиль; 
4 —
илдиз бўйинчаси; 5 — асосий илдиз; б —ён 
илдизлар; 7 — қўшимча илдизлар.
уруғпаллалардан кейик баргларнинг бошланғич бўртма- 
лари (муртак куртаклари) ҳосил бўлади. Муртак ўқининг 
уруғпаллалардан илдиз бўғизигача бўлган қисми гипоко­
тиль (юнон. гипо — остки, пастки қисм, котилеодон— 
уруғпалла) деб аталади. Гипокотильнинг энг пастки қис- 
ми илдиз бўйинчаси, илдиз бўғизи деб аталувчи қисм ор- 
муртак илдизчаси 
туташади. Муртак илдизча
уни қоплаб турадиган илдиз қинчасидан иборат (53-расм- 
га қаралсин). Уруғпалла билан биринчи куртак оралиғи 
эпикотиль 
(юнон. эпи -
ус гида) деб 
аталади.

---

О чиқуруғли (н и н аб аргл и )л ар н и н г уруғида ўнтагача 
уруғпаллалари бўлади. Уларнинг муртаги гипокотиль ва 
куртакча ҳамда кичкина илдизчадан иборат. Куртакчада 
ўсиш нуқтаси ва ўнта ингичка уруғпаллалар мавжуд. Кур­
так ўсганда бу уруғпаллалар дастлабки ўнта ипсим он, ни - 
набаргларга айланади.
Эндосперм — озиқ моддали тўқима бўлиб, ўсимликнинг 
уруғида ривожланади. Эндосперм қўш алоқ уруғланиш н а­
тижасида муртак халтасининг диплоидли марказий ҳужай- 
расидан ҳосил бўлади ва триплоид ҳужайралардан иборат. 
Демак, уруғнинг муртаги ва эндосперми бир-биридан кес­
кин ф арқ қилади. Баъзи ўсимликларда масалан, бирпал- 
лалилардан буғдой, пиёз, лола, пиёзгул ва бошқаларда уруғ 
муртаги шу даражада кичик бўладики, уруғнинг деярли 
бутун ички қисм ини эндосперм (оқсил) эгаллайди (46- 
расм). Бу хилдаги уруғлар 
эндоспермли уруғлар 
деб ата­
лади.
Эндоспермли уруғлар кўпинча бирпаллалилар (ғалла- 
гулдошлар, пиёзгулдошлар), иккипаллали ўсимликлардан 
итузумдошдар, соябонгулдошлар, сутламадошлар (канакун- 
жут)да учрайди.
Кўпгина ўсим- 
ликларда, акси н ­
ча, муртак ўсиб, 
э н д о с п е р м н и
ўзлаштириб юбо-
р ад и ва э н д о с ­
перм уруғ пўсти 
остида бир неча 
қатор ҳужайралар 
ш аклида қолади 
(масалан, бодом, 
4 7 -р асм , 1) ёки 
бутунлай қолмай- 
ди (кап ал акгу л - 
д о ш л ар , м у рак -
б у т г у л д о ш л а р ,
қовоқгулдош лар, 
атиргулдошлар ва
46
-раем.
Бир паллали ўсимлик уругларида 
эндоспермнинг жойлашиши. О қ рангда 
озиқ модда, қора рангда муртак шакли.

---