Ўсимликлар морфологияси ва

п о я
барг
куртак
Вегетатив
тана
И л д и з с и с т е м а с и
_________________
Асосий ва
в а унинг қисмлари 
ён илдизлар
52 — 
раем.
Вегетатив органлар тизими (системаси).
Эволюция жараёнида ўсув органлар илк бор қуруқлик 
шароитида яшашга мослашган риниофитларда юзага келган. 
Риниофитларнинг танаси дихотомик шохланган бўлиб, барг- 
сиз телломдан иборат бўлган. Кўпчилик олимларнинг ф ик­
рича телломдан новда ривожланган. Кдцимги юксак ўсим- 
ликларнинг новда ва унинг шаклан ўзгарган қисмлари ўсув 
органнинг функциясини (вазифасини) бажарган. Эволюция 
жараёнида илдиз новдадан кечроқ, қуруқликка яшашга мос­
лашган риниофитларнинг ризомоидларидан вужудга келган.
1-§. НОВДА СИСТЕМАСИ
Н о в д а ҳ а қ и д а ум ум и й т уш ун ч а. 
Новда ю ксак ўсимлик-> 
ларнинг асосий ўсув органи ҳисобланади. Одатда новда 
ривож ланиш и онтогенездан, дастлабки давридан бошлаб

---

53-расм.
Икки паллали ўсимликнинг тузилиши: / — ёш муртак; 
2 —
етилган муртак; 
3
— ўсимта; 
4
— вегетатив даврдаги ёш ўсимлик; 
см —
уругпаллалар; 
Гп —
гипокотиль; 
Гк
— асосий илдиз; 
Бк —
ён илдизлар; 
Пк
— қўшимча илдизлар; 
зк —
муртак илдизча; 
Впч —
учки куртак; 
БПч
— ён куртаклар; 
кн
— новданинг ўсиш конуси; пкм — прокамбий.
апекал меристемадан ҳосил бўлади. У поя, барг ва куртак- 
ларга ажралади. Новда ўсиш хусусиятига эга.
Ривож ланиш нинг дастлабки даврида, яъни уруғнинг 
унишидан ўсимта ҳосил бўлади (53-расм). Ўсимталарда 
уруғпалла барглари ва биринчи чин барглар орасидан по- 
яча тараққий этади. П оянин г энг учида баргчалар орасида 
ўсиш нуқтаси (апекс) бўлиб, ундан новда, яъни п оянинг 
бир ўсув даврида ўсиб чиққан баргли ва куртакли қисми 
(бир йиллик новда) ривожланади. Ривожланишнинг кейин­
ги босқичларида ҳар бир новда апекал меристемадан, яъни

---

учки к у р т ак л а р н и н г р и - 
вожланишидан вужудга ке­
лади. Д ем ак, куртак бош - 
ланғич новда бўлиб, у ўсиш 
ва ривожланиш хусусияти­
га эга (54-расм).
Ў с и м л и к л а р н и н г э н г
а с о с и й б и р и н ч и та р т и б
новдаси бошланғич пояча- 
нинг ўсишидан ҳосил бўла- 
ди, кейинчалик унинг ён 
куртаклардан иккилам чи, 
ундан учламчи тартиб нов- 
далар ҳосил бўлади. Ҳозир- 
ги зам о н м о р ф о л о гл а р и
новдага учки (апекс) м ери­
стемадан ҳосил бўладиган 
яхлит бир орган сифатида 
қарашади. Новда анча м у­
раккаб тузилишга эга, чун­
ки у ривож ланиш нинг дастлабки давридан бош лаб, поя, 
барг ва куртакларга ажралган.
Новдалар ўсувчи ва генератив бўлади. Ўсувчи новдалар- 
нинг бўғин оралиғи узун бўлиб, ҳар томонлама ўсиш қоби- 
лиятига эга, улар ҳаво орқали озикданади, аммо бундан 
ташқари бошқа функцияни ҳам бажариши, ҳамда турли 
метаморфозага учраши мумкин. Ўрта Осиё чўлларида, ма­
салан, қумли чўлларда оқсаксаул, қорасаксаул, жузғун, 
қизилча ёки баржоқ, қуланқуйруқ каби ўсимликлар новда- 
сидаги барглари жуда ҳам майда қипиқчалар ш аклида ёки 
бутунлай редукцияланган бўлиб, ассимиляция ф ункцияси­
ни ёш новдалар бажаради. Бундай новдаларнинг хлоренхи­
ма тўқималарида хлорофилл кўп бўлади.
Репродуктив ёки генератив (лот. г е н . р а ц и о — туғи- 
лиш , келиб чиқиш ) новдаларнинг бўғим оралиғи қисқа 
бўлиб гул ва меваларни тутиб турувчи орган вазиф асини 
бажаради (55-расм, 5). Унда ассимиляция этувчи яшил 
барглар жуда кам бўлади.
Н овданинг энг хусусиятли белгиси ш ундан иборатки, 
биринчидан, у бўғимларга ажралган, иккин чи дан эса, \а р
54
-раем.
Куртак учининг тузилиши. 
Пастки барглар қултиғида бош- 
ланғич куртакчалар кўриниб ту­
риши.

---

қайси бўғимда битта, иккита ёки 
бир неча барглар жойлашади. Ш у 
хусусияти билан новда, илдиздан 
кескин ф ар қ қилади.
Н овданинг барг билан б и ри к­
кан ж ойи — бўғим, бир бўғим б и ­
лан и кки н чи бўғим оралиғи