Ўсимликлар морфологияси ва

тир и к туғар ўси м л и кл ар
деб аталади. 
Кўпинча айрим ўсимликларда умуман мева ёки уруғ ҳосил 
бўлмайди, улардаги гул майдагина новдачага айланиб, узи- 
либ тушади ва ўсиб янги ўсимликни ҳосил қилади (калан­
хоэ, ризоф ора, бриофиллум ва бошқалар).
Етилган уруғ униш дан олдин албатта бўртиши, яъни 
кўп миқдорда сувни ш им иш и ва тўқималари сувга тўйи- 
ш и зарур. Одатда уруғнинг пўсти ёрилади. Сувни ш им иш
вақгида ферментлар ф аолияти ошади ва бу о зи қ модда- 
л а р н и н г эриган ҳолга ўхиш ига м уртакнинг м еристем а

---

ҳужайралари уларни осонлик билан ўзлаштиришига са- 
бабчи бўлади. М асалан, крахмал эриган ҳолатда шакарга 
айланади. Бу ж араёнларнинг ҳаммаси учун зарур бўлган 
энергия уруғнинг жуда тез нафас олиш идан ҳосил бўлади.
М уртакнингуруғпаллалари, яъни (палеабарглари) ўзи- 
дан эндоспермда ёки периспермда ўзгаришлар ҳосил қила- 
диган ферментлар ишлаб чиқаради. Бу ферментлар “ҳазм 
қилиш ” ҳамда сўриш вазифасини бажаради. Бу ж араённи 
кокос пальмасининг муртак ва уруғпалласининг ривож ла- 
нишида кўриш мумкин (49-расм). Унинг уруғпалласи жуда 
ҳам ўсиб кетади ва сўриш органи гаусторий (лот. г а у с -
т о р — сўрмоқ, сўрғич)га айланиб муртак орқали озиқла- 
нади. Кокос пальм асининг уруғи унишдан олдин яхши 
етилмаган муртак пояча ва илдизлар ҳосил қилиб, уруғ- 
палласи эса эндосперм суюк,лиги ичида ўсиб уни шимиб 
озиқланади.
Уруғ униб чиқаётганида жадал озиқланиш натижасида 
муртакда барча органлар тез шаклланади. П ўстнинг ёрил- 
ган жойидан ёки м икропиляр тешикчадан биринчи бўлиб 
муртак илдизчаси чиқади ва у ёш ўсимтани тупроққа би- 
рикгириб, таш қи муҳитдан сув ва сувда эриган минерал 
моддаларни ўзлаштира бошлайди. Ш у билан бирга гипо- 
котиль ҳам ўсиб илдиз учини тупроққа ўрнаштиради. Ора- 
дан бир неча кун ўтгандан сўнг қовузлоққа ўхшаб эгилган 
гипокотиль уруғ устидаги тупроқни силжитади. К ей и н ча­
л и к гипокотиль тўғриланади ва уруғпаллани ва улар ора-
49