Щзбекистон Республикаси Олий ва Щрта

2§. БОЛТЛИ ВА ПАРЧИНМИХЛИ БИРИКМАЛАР.

Болтлар пўлат конструкцияларнинг монтаж бирикмаларида ишлатилади. Болтлар аниқлиги нормал (ГОСТ 7798-70), аниқлиги оширилган (ГОСТ 7805-70), шунингдек ўта мустаҳкамлиги (ГОСТ 7798-70) хилларга бўлинади. Аниқлиги нормал болтлар учун тешикларнинг диаметри болтларнинг диаметрига қараганда 2-3 мм ортиқ, аниқлиги оширилган болтлар учун эса болтларнинг диаметрига тенг қилиб пармалаб тешилади.

Болтлар узунликлари 40…200 мм ва диаметрлари 10, 12, 14, 16, 18, 20, 22, 24, 27, 30, 36, 42, 48мм ли қилиб тайёрланади. Резъбали қис-мининг узунлиги l₀ қуйидагича танланади: диаметри 1014 мм бўлган болтлар учун l₀ 2025 мм, диаметри 1620 мм ли болтлар учун l₀ 2830 мм, диаметри 2230 мм бўлган болтлар учун l₀3550 мм.
Нормал болтларни углеродли пўлатдан тайёрлашади. Ишлаб чиқариш технологиясига қараб мустаҳкамлиги бўйича бир неча синфга бўлинади: 4,6 дан 8,8 гача. Болт мустаҳкамлиги иккита сон билан белгиланади. Биринчи сонни иккинчисига кўпайтирсак, материалнинг оқиш чегарасидаги нормал қаршилигини аниқлаймиз:

Биринчи сонни 10-га кўпайтирганда, пўлатнинг вақтинча бўладиган қаршилигини топамиз

Нормал болтларнинг диаметри кичикроқ бўлгани учун, элементлар бирикмаси тез ва онсон бажарилади, лекин бирикма юмшоқ (податли-вқй-кўчувчан) ва деформация ҳосил бўлиш имконияти бор. Шу туфайли ҳамма болтлар бир хилда ишламайди.
Аниқлиги оширилган болтлар билан бўлган бирикмалар жуда сифат-ли, мустаҳкам ва деформациясиз бўлади. Лекин уларни тайёрлаш ва би-риктириш учун кўп вақт сарфланади ва қийин амалга ошади.
Ўта мустаҳкамли болтлар юқори ҳарорат билан ишлов берилган (40 Х, 40 ХФА ва 38 ХС) пўлатлардан тайёрланади. Ўта мустаҳкам болтли бирикмалар туташтириладиган қисмларни ушбу болтлар билан тортиб бир бирига нисбатан катта куч билан сиқиш натижасида сиқиладиган сиртларда юзага келувчи ишқаланиш кучи туфайли ҳосил қилинади. Ишқаланиш кучини ошириш учун бириктирилаётган қисмларнинг туташадиган сиртлари мой, занг ва бошқа ифлослардан тозаланади.
Болтларнинг тортилиш кучини белгилаш мақсадида улар махсус ка-литлар билан маҳкамланади. Ўта мустаҳкам болтлар турли кучлар таъси-рига бардош берадиган, ишончли, силжимайдиган бирикма бўлишини таъминлайди.