Щзбекистон республикаси олий ва щрта

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ.

1. 
   Асбобнинг сезгирлиги, ток ва кучланиш бўйича бўлим қиймати деб нимага айтилади?
   
2. 
   Электр ўлчов асбобларининг ишлаш принципини айтиб беринг?
   

3. 
   Фойдаланаётган электр ўлчов асбобларини паспортдаги белгиларини тушунтириб беринг?
   

4. 
   Ампертметр ва волpтметрни даражалаш учун келтирилган схемани тушунтиринг.
   
5. 
   Электр асбобнинг аниқлик класси, абсолют ва нисбий хатолик нимани кўрсатади. Уларни қандай ъисоблаш мумкин?
   

ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ № 4


ЪАВОДАГИ ТОВУШ ТЕЗЛИГИНИ ВА ИССИҚЛИК СИҒИМЛАРИ НИСБАТИ С_Р/С_V НИ ТУРҒУН ТЎЛҚИН УСУЛИ БИЛАН АНИҚЛАШ.


Ишнинг мақсади: Турғун тўлқин усули билан товуш тезлигини ва ъаво учун иссиқлик сиғимлари нисбати С_Р/С_V ни аниқлашдан иборат.
Керакли асбоблар: товуш тўлқин узунлигини аниқлайдиган қурилма-1, товуш генератори.
НАЗАРИЙ ҚИСМ:
Товушнинг ъосил бўлиши бирор жисмнинг тебраниши билан боғлиқ. Бошқа газлардагига ўхшаб ъавода ъам тебранишлар бўйлама тўлқин сифатида тарқалади. 20 ва 20000Гц орасидаги тебранишлар бизга товуш сифатида эшитилади.
20000Гц дан юқори частотадаги тебранишлар улpтратовуш, 20Гц дан паст частотали тебранишлар инфратовуш деб аталади. Улpтратовушни ъам, инфратовушни ъам инсон қулоғи эшитмайди.
Товуш тўлқинлари шундай тез тебранадики, газнинг сиқилиши ва сийраклашини адиабатик жараён сифатида қараш мумкин. Газ ъолатининг адиабатик ўзгариши Пуассон формуласи:
РV^=cоnst (1)
га бўйсунади; бу ерда р-газ босими, V- унинг ъажми,  - ъавонинг ўзгармас босимдаги ва ўзгармас сиғимдаги иссиқлик сиғимлари нисбати:  = С_Р/С_V.
Маoлумки, газда товушнинг тарқалиш тезлиги
(2)
ифода билан аниқланади; бу ерда R-универсал газ доимийси (R=8,31 Ж/молpК), Т-газ температураси,  - газ моляр массаси.
Шундай қилиб бирор Т температурадаги,  - моляр массали газдаги товуш тезлиги  ни аниқлаб,  ни топиш мумкин:
(3)
Бу ишда товушнинг ъаводаги тезлиги турғун тўлқин усулида анқланади.
Бу хил амплитуда ва частотали, қарама-қарши йўналишда тарқалаётган синусоидал тўлқинларнинг қўшилишида ъосил бўлган тўлқинга турғун тўлқин дейилади. Бир ўлчовли содда тўлқинни таранг тортилган бир учи маъкамланган ипда ъосил қилиш мумкин. Ипнинг бир учини тебратилса, ип бўйлаб тўлқин тарқала бошлайди (тушувчи тўлқин) ва тўсиққа етиб қайтади (қайтувчи тўлқин), тушувчи ва қайтувчи тўлқинларнинг йиғиндисидан турғун тўлқин ъосил бўлади. Унинг тенгламаси қуйидагича келтириб чиқарилади. Айтайлик тушувчи М нуқтадаги тебраниш (1-расм)
S₁=А sin (t-кх) (4)
тенглама билан аниқлансин. У ъолда қайтувчи тўлқинда М нуқтанинг силжиш S₁ дан фаза бўйича  га орқали қолади.
 — қайтишдаги қўшимча орқада қолиш, яoни қайтувчи тўлқинда М нуқтанинг тебраниши
S₂=А sin [t-к(х-2)]- (5)
тенглама билан аниқланади. М-нуқтанинг натижавий тебраниши.
(6)
(3) ифода ясси тўлқинлар учун ъам тўғри, шунинг учун (6) ни турғун тўлқиннинг тенгламаси дейилади. (3) дан кўриниб турибдики, турғун тўлқиннинг амплитудаси
(7)
га тенг бўлади. Агар қуйидаги
(8)
бу ерда m=0,  1,  2, ... (8) шарт бажарилса тебраниш амплитудаси максимал қийматга эришади ва А_т=2А бўлади. Турғун тўлқиндаги бу нуқталар дўнгликлар дейилади. Координаталар қуйидаги шартни


1-расм
(9)
қаноатлантирса, тебраниш амплитудаси нолга тенг. Бу нуқталар турғун тўлқиннинг тугунлари дейилади. Иккита дўнглик (тугун) орасидаги масофа турғун тўлқиннинг узунлиги дейилади, яoни
m=1, 2, 3... (10)
Турғун тўлқин узунлиги ъаракатдаги (оддий) тўлқин узунлигининг ярмига тенг. Турғун тўлқин ъосил бўлаётган ипнинг бўш учида дўнглик, маъкамланган учида тугун ъосил бўлади. Шунинг учун ип узунлиги билан турғун тўлқин узунлиги орасидаги қуйидаги
(11)
муносабат мавжуд бўлиши керак. (10) дан иккита қўшни дўнглик (тугун) орасидаги масофа келиб чиқади. Бундан текширилаётган товуш манбаининг тўлқин узунлиги
(12)
га тенг бўлади. Агар товушнинг частотаси  га тенг бўлса, = ёки

=2^. (13)

формула ёрдамида товуш тезлиги аниқланади.

ҚУРИЛМАНИНГ ТУЗИЛИШИ:

Асбоб оёқчаларга ўрнатилган горизонтал металл трубадан иборат бўлиб, унинг ичида ДЭМШ-1А капсула силжиб юради. Трубканинг очиқ иккинчи учида МД-201 капсула “заглушка” жойлашган. Капсулалардан бирига ГЗ-1 овоз генераторидан овоз частотасида кучланиш берилади.
Бу овоз иккинчи капсула томонидан электр сигналига айлантирилиб, ЭО-7 типидаги электрон осциллографга берилади. Трубанинг ўнг томонида жойлашган 1-дастани айлантириб капсуланинг ўнг ёки чапга силжитиш билан максимал сигнални (бу сигнал энг катта амплитудага мос келади) осциллограф экранида ъосил қиламиз. (2-расм)