Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

Ишчиларнинг аҳволи. Фабрика ишчилар ҳаётини ижобий то-
монга ўзгартирдими? Кўпинча фабрикада бутун оила – отаси, она-
си, болалари бирга ишлашарди. Аёллар ип йигирувчи бўлиб иш-
лашарди, болаларга эса ипларнинг узилган жойларини улаш ёки 
чиқиндиларни чиқариш топшириларди. Эркаклар ҳам шу ернинг 
ўзида ишлардилар – улар йигирар ёки машиналарни созлашарди.
Фабрика оила аъзоларини бир-биридан ажратмаган ҳолда улар-
нинг ҳаёт тарзини ўзгартирди. Тарихда биринчи бор иш вақтининг 
аниқ жадвали пайдо бўлди. Душанбадан шанбагача фабрика 
қўнғироғининг эрталаб соат 6 ёки 7 да жаранглаши иш куни бош-
ланганидан дарак берарди. Сув ғилдираклари ва машиналар туш-
гача олти соат ва тушдан кейин олти соат айланарди. Қиш ва куз-
нинг совуқ кунларида эрталаб ишни кечроқ бошлаш имконияти йўқ 
бўлди; сешанбадан шанбагача ғайрат қилиб ишлаганлик учун бери-
ладиган яна бир дам олиш куни – «муқаддас душанба» ҳам бекор 
қилинди.
Ишчилар қандай шароитда яшар эдилар? Фақат баъзи бир фа-
брика эгалари, масалан, Ричард Аркрайт
1
, ишчилар учун уйлар 
қурдирди. Лекин бу жуда камдан-кам учрайдиган ҳол эди. Ишчи-
лар уйларини оммавий қуриш асосан XVIII аср иккинчи чорагидан 
бошланди.
Кўмир шахталари яқинида қурилган янги фабрика шаҳарларида 
оилалар катта эски уйлардан бир-икки хонани ижарага олишар ёки 
муттаҳам пудратчилар қурган юпқа деворли ва зах полли, арзон уй-
лардан бирига кўчиб ўтардилар. Бу уйларда шароит жуда ёмонлиги 
сабабли улар халқ орасида «ишчилар учун Бастилия» номини олган.
Корхона хўжайинларининг аксарияти фабрикаларда қатъи 
қоидалар зарурлигига сидқидилдан ишонишарди. Кўплаб жари-
малар бор эди – кечиккани учун, сўкиниш учун, хунук кўриниши 
учун. Лекин фабрикантларнинг камдан-камигина ишчиларига оғир 
ҳаётларини енгиллатишда ёрдам берарди. Ўша Аркрайтнинг худди 
1
Ричард Аркрайт –1732–1792 йиллари яшаган, тўқимачилик соҳасида йирик тадбир-
кор, ишчиларга ҳомийлиги билан машҳур бўлган.
11– Ш. Эргашев
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

162
ўзи ишчиларига унча катта бўлмаган ижара ҳақи эвазига ер май-
донлари ажратди, энг яхши ишчиларига эса мукофот тариқасида 
соғин сигирлар берди. Айни пайтда фабрикаларда аёллар ва бола-
лар меҳнатидан фойдаланиш оммалашади. 1788 йили Англиянинг 
тўқимачилик саноатида 26 минг эркак, 31 минг аёл ва 35 минг бо-
лалар меҳнат қилган. Иш куни 14 –17 соат давом этарди. «Ёрдам-
чи ишчилар» деб ҳисобланадиган болаларга одатда қўпол муомала, 
сифатсиз овқат ва оғир меҳнат тегарди, холос. Улар 5 – 8 ёшларидан 
ишлай бошлашарди. Ишчилар, айниқса болалар ўртасида ўлим да-
ражаси жуда юқори эди.
Ёмғирдан кейинги қўзиқориндай кўпайиб бораётган фабрика-
ларда ишчилар соғлиги ва меҳнатининг ҳеч қандай муҳофазаси мав-
жуд эмасди.