Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

---

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
ШУҲРАТ ЭРГАШЕВ
ЖАҲОН ТАРИХИ
(Янги давр. 1-қисм. XVI–XVIII асрлар)
Олий ўқув юртлари 5110600 «Тарих ўқитиш методикаси»
таълим йўналиши учун ўқув қўлланма
ТОШКЕНТ
«O‘ZBEKISTON»
2013
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2
Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги то-
монидан олий ўқув юртлари 5110600 «Тарих ўқитиш методикаси» таълим 
йўналиши талабалари учун ўқув қўлланма сифатида тавсия этилган
М а с ъ у л м у ҳ а р р и р: тарих фанлари доктори,
профессор Раҳмон Фармонов
Т а қ р и з ч и л а р: тарих фанлари номзоди Тўлқин Бобоматов
тарих фанлари номзоди доцент Равшан Сиддиқов
Ҳозирги замон цивилизациясининг шаклланиш жараёнига Буюк географик 
кашфиётлар, «нарх-наво инқилоби» ва улар оқибатида умумжаҳон бозори ва му-
стамлака тизимининг шаклланиши катта туртки бўлди. Натижада дунёвий фан 
ва маданият ривожланди, инсоннинг шаъни, қадр-қиммати тушунчалари кенг 
омма орасида қарор топди, шахснинг ташаббускорлиги ва тадбиркорлиги синга-
ри хусусиятларига кенг йўл очилди, кишиларнинг дунёқараши ва ҳаётида кескин 
ўзгаришлар юз берди. Бу давр жаҳон цивилизациясининг тезкор тараққиёт даври 
бўлиб, кейинчалик индустриал цивилизация номини олди.
Ўқув қўлланмада жаҳон тарихининг янги даврини ҳозирги замон цивилизаци-
ясининг шаклланиш тарихи сифатида ёритишга ҳаракат қилинган.
UO‘К: 
KBК 
ISBN
© «O‘ZBEKISTON» NMIU, 2013
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3
КИРИШ
Тарихга марксча қараш инқирозга учрагандан сўнг ўтган вақт 
ичида тарих ва фалсафадан пайдо бўлган адабиётларнинг аксари-
ятида инсоният тарихини циклик динамика ва социогенетика наза-
рияси асосида, нисбатан қисқа цикллардан то кўп асрлик цивили-
зацион цикллар ва минг йиллик катта цикллар асосида қуришга 
ҳаракат қилинади
1
.
Бу эса инсониятнинг ўтмиши, бугуни ва келажа-
гини ибтидоий жамоа тузуми деб аталувчи узоқ мавҳумликдан бош-
ланган ва «коммунизм» деб аталувчи бошқа бир ададсиз мавҳумлик 
билан якунланган бешта ижтимоий-иқтисодий формацияларга анъ-
анавий ажратишдан воз кечиш, янги, муқобил усулларни жорий 
қилиш имконини берди.
XX асрнинг биринчи ярмида тарихга цивилизацияли ёндошув 
фанда кенг тарқалди. Бунда тарих неолитдан бошланган локал ци-
вилизацияларнинг тобора катта тезлик билан даврий алмашиниб 
туриши сифатида тасаввур қилинади. Моддий ва маънавий мада-
ниятнинг характерига қараб фарқланадиган ҳамда ўз тараққиётида 
маълум босқичлардан ўтадиган локал цивилизациялар ва унинг яра-
тувчиси – инсон ўрганишнинг асосий объекти сифатида қаралади. Бу 
қараш XVIII асрда шаклланган бўлсада (асосчиси италиялик олим 
Д. Вико ҳисобланади), тарихга локал цивилизацияларнинг алмаши-
ниш жараёни сифатида қараш XX асрда Ғарб цивилизацияси мам-
лакатларида кенг тарқалди ва янада такомиллашди. Бу назарияни 
ишлаб чиқиш ва такомиллаштиришга Н. Данилевский, О. Шпенг-
лер, П. Сорокин, К. Ясперс, А. Тойнби, Л.Н. Гумилев, О. Тоффлер, 
М. Вебер, Ф. Бродель, С. Хантингтон, М. Хайдеггер, каби олимлар 
катта ҳисса қўшдилар.
Афсуски ғоявий утилитар доктриналар ҳукмрон бўлган совет 
мустабид тузуми даврида бу назарияни тан олиш ҳамда жаҳон ва 
Ватан тарихини ўқитишда қўллаш имконияти йўқ эди. Чунки ижти-
моий фанлар коммунистик мафкура манфаатларига хизмат қиларди. 
1
Аслида бу ёндошув фанда янгилик эмас. Масалан, минг йиллик катта цикллар 
ҳакидаги назария буюк ватандошимиз АбуРайҳон Берунийга тегишли.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4
Бу тузум ва унда ҳукмронлик қилган догмалар қулаши билан та-
рихий жараёнларнинг янги парадигмаларини ўзлаштириш учун 
кенг имкониятлар очилди, мустақиллик туфайли ҳақиқатни анг-
лаш омилини шакллантириш ва унинг муқим амал қилишига ша-
роит яратиш имкони пайдо бўлди. Ватанимиз ва жаҳон тарихини 
ўрганишнинг янги, илмий холисликка асосланган принциплари иш-
лаб чиқилмоқда.
Франция, Англия, Германия ва Европанинг бир қатор бошқа 
мамлакатларида янги тарихнинг бошланиш нуқтаси қилиб Буюк ге-
ографик кашфиётлар, Гуманизм ва Реформация қабул қилинган. Ай-
нан географик кашфиётлар дунёнинг фақат географик эмас, балки 
иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий кўринишини ҳам тубдан ўзгартириб 
юборди. Географик кашфиётлар натижасида Ғарбий Европа мамла-
катларида «нарх-наво инқилоби»
1
юз бериб, бу воқеа ушбу мамла-
катларда капиталистик муносабатларнинг ривожланиши учун катта 
туртки бўлди ва кейинчалик бир қатор Европа мамлакатларини ме-
трополияга айлантирган мустамлакачилик тизимининг шаклланиш 
жараёнини бошлаб берди.
Шарқда айнан шу ҳодисанинг ўзи қарама-қарши жараёнлар-
ни келтириб чиқарди. Бу ерда турғунлик, иқтисодий ва маданий 
соҳаларда Ғарбдан орқада қолиш ҳоллари юз бериб, охир-оқибатда 
қачонлардир юксак тараққиётга эга бўлган Шарқ мамлакатларининг 
кўпчилиги мустамлака ва ярим мустамлакаларга айлантирилди. Шу 
тариқа мустамлака тизими ва умумжаҳон бозори вужудга келди. 
Инсоният тарихида биринчи марта жаҳон халқлари тарихи бир бу-
тунлик касб эта бошлади.
Осиё ва Африка халқларининг янги даври анъанавий равишда 
ушбу мамлакатларнинг мустамлакаларга айлантирилиш жараёнини 
қамраб олади. Жаҳон тарихининг маълум даври сифатидаги Янги 
тарихнинг характерли томонлари Европа учун ҳам, Осиё ва Африка 
мамлакатлари учун ҳам умумийдир. Аммо бу тарихий даврнинг маз-
муни Ер шарининг ушбу турли минтақалари учун мутлақо турлича: 
Ғарбнинг илғор мамлакатларида капитализм ривожланиб, ҳукмрон 
муносабатларга айланаётган эди; Осиё ва Африка мамлакатлари ак-
1
Буюк географик кашфиётлар оқибатида мустамлака империялари шаклланиб, у ер-
дан оқиб кела бошлаган катта бойликлар Европа мамлакатларида нарх-навонинг, биринчи 
навбатда қишлоқ хўжалик маҳсулотлари нархининг кескин кўтарилишига олиб келди. Бу 
ҳодиса олимлар томонидан «нарх-наво инқилоби» деб аталиб, Европада капиталистик му-
носабатларнинг шаклланишига катта таъсир кўрсатди.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5
синча, узоқ муддатли инқироз даврига кирдилар ва кейин капитали-
стик давлатларнинг экспансия манбаига айландилар.
Осиё ва Африка мамлакатлари тарихшунослиги шарқмарказчилик 
ёндошувига асосланган бўлиб, минтақавий хронологик чегара-
ларни белгиламайди. Кўпинча улар ўз мамлакатларидаги аниқ 
тарихий жараёнларни давр чегараси қилиб белгилайдилар. Маса-
лан, кўпчилик Хитой тарихчилари Янги тарихнинг бошланиши 
деб биринчи «афюн уруши»ни (1840 –1842), якуни деб эса Хитой 
Халқ Республикасининг ташкил топишини (1949) оладилар. Биз на 
шарқмарказчилик, на европамарказчилик ёндошувларини бир то-
монлама ёқламаган ҳолда, юқорида кўрсатилган воқеаларнинг (Ан-
глия буржуа инқилоби билан Француз буржуа инқилоби ҳам) бирор-
таси бутун жаҳон миқёсида тараққиёт векторининг кескин бурили-
шига олиб келган воқеалардан бўлмаганлигини таъкидламоқчимиз. 
Фақат Христофор Колумб (1492) ва Васко да Гама (1498) лардан 
бошланган Буюк географик
кашфиётларгина дунё харитасининг 
реал ўзгаришига олиб келган жараёнларга муқаддима бўлди ва бу-
тун дунё халқларининг ҳаётида кескин бурилиш ясади. Буюк гео-
график кашфиётлардан кейин том маънода Янги давр бошланди.
«Янги тарих» термини дастлаб гуманист-тарихчилар томонидан 
истеъмолга киритилди. Улар Европа Уйғониш даврида дунёвий фан 
ва маданиятнинг ривожланиши, инсоннинг шаъни, қадр-қиммати 
тушунчаларининг кенг омма орасида қарор топиши, шахснинг та-
шаббускорлиги ва тадбиркорлиги сингари хусусиятларига кенг йўл 
очилиши ва булар натижасида кишиларнинг дунёқараши ва ҳаётида 
кескин ўзгаришлар юз берганлигини янги давр бошланиши учун 
асос қилиб олдилар. Янги давр, гуманистларнинг фикрича, киши-
ларнинг табиий тенглиги ғоясини, шахснинг эркинлиги ва шаъни 
каби демократик тушунчаларни ўзида мужассамлаштирган янгича 
дунёқарашнинг шаклланиши ва ҳукмрон дунёқарашга айланиши 
билан ўрта асрлардан фарқ қилади. Янги даврнинг энг характерли 
томонларидан бири, дунёни янгича тушуниш асосида шахснинг та-
шаббускорлиги, тадбиркорлиги учун кенг имкониятлар очишда ва 
шунинг натижасида иқтисодий ҳаётнинг гуркираб ўсишида намоён 
бўлади.
XVI асрдан XVII асрнинг биринчи ярмигача дастлаб Ғарбий 
Европа мамлакатларида аста-секин янгича ҳаёт тарзи вужудга кела 
бошлади. Янги даврнинг шаклланиши мураккаб жараён бўлиб, 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6
борган сари кўплаб халқлар ва мамлакатларни қамраб олди. Жаҳон 
халқлари тарихи ягона жараён сифатида шакллана борди.
Европаликларнинг ҳаётида кўплаб янгиликлар пайдо бўлиб, 
уларнинг бир қисми Шарқдан кириб келди. Жамият тараққиётида 
янги белгилар пайдо бўлди:
– ўрта асрларнинг буюк ихтиролари – компас, порох, китоб чоп 
этиш ва бошқалар ҳаётга янада кенгроқ татбиқ қилина бошланди;
– энергияни одатдаги манбалардан (сув, шамол) олиш ва уларни 
механизмлар билан узатишга ёрдам берадиган кўплаб янги кашфи-
ётлар қилинди;
– мануфактура ишлаб чиқариши ривожланиб, аста-секин цех-
ларни сиқиб чиқара бошлади;
– металларга ва ўточар қуролларга ишлов бериш жараёни тако-
миллашди;
– савдо ривожланди ва пул-товар хўжалиги мустаҳкамланди;
– савдо марказлари бўлган шаҳарлар жамият ҳаётида тобора 
каттароқ роль ўйнай бошлади;
– аҳолининг таркиби ўзгарди – шаҳарларда буржуазиянинг сал-
моғи ошди, ёлланма ишчилар тез кўпая борди, зиёлилар сони ўсди;
– буржуазия сонининг ошиши, унинг бойлик тўплаши, инсоний 
қадр-қиммат туйғусининг ривожланиши бу қатламни ўз озодлиги 
ва мулки учун, жамиятда ҳукмронликни қўлга олиш учун курашга 
бошлади;
– деҳқонларнинг шахсий озодликка эришиши қишлоқ хўжали-
гида ҳам ёлланма меҳнат ва тадбиркорликнинг ривожланишига 
олиб келди. Кўплаб зодагонлар ҳам энди тадбиркорлик фаолиятига 
тортилди.
Бундан ташқари янги давр ривожланган шаҳар маданияти, антик 
давр тарихига бўлган улкан қизиқиш, уни идеаллаштириш, бади-
ий санъатнинг тез ҳаётийлашуви кабилар билан ҳам характерлана-
ди. Аслида, кўпчилик ҳолларда фожиали оқибатларга олиб келган 
урушлар, қўзғолонлар ва инқилоблар эмас, кишиларнинг яратув-
чанлик фаолияти, доимий изланиш ва интилиш маънавият ва ма-
даниятда, ижтимоий ҳаётда ва иқтисодий ўсишда катта ижобий 
ўзгаришларга олиб келди.
Шу маънода гуманистик ғоялар ҳам бирданига ўз-ўзидан пай-
до бўлган эмас. У кишилар асрий интилишларининг, тинимсиз яра-
тувчилик фаолиятларининг қонуний маҳсули эди. Ана шу ғоявий 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7
оқим – гуманизм доирасида XV асрдан бошлаб гуманистик тарих-
шунослик ҳам шаклланди. Бу янги даврда тарихий фикр ривожи-
нинг биринчи босқичи бўлди. Гуманистлар тарих фанини диний 
тасаввур ва афсоналардан холос қилиб, тарихни кишилар фаолия-
тининг маҳсули деб қарадилар, тарихий воқеаларни рационалистик 
нуқтаи назардан тушунтирдилар ва шу асосда инсоният тарихини 
янгича даврлаштиришни ишлаб чиқдилар.
Гуманистларгача Европада тарихни тўртта монархия – Оссурия-
Бобил (Вавилон), Мидия-Эрон, Юнон-Македон ва Рим монархияла-
ри бўйича даврлаштириш қабул қилинган эди. Гуманистлар бундай 
даврлаштириш ўрнига инсоният тарихини «қадимги», «ўрта» ва 
«янги»га бўлишни таклиф қилдилар. Улар бундай бўлишга мадани-
ят характеридаги фарқни асос қилиб олдилар.
Ҳозирги кунда ҳам бир қатор олимлар ижтимоий-иқтисодий 
ҳаётдаги ўзгаришларга асосланган марксистик даврлаштириш-
га нисбатан гуманистларнинг даврлаштиришини ҳаётийроқ деб 
ҳисоблашади. Албатта гуманистлардан кейин ўтган давр орасида 
тарих фани жуда катта ривожланиш йўлини босиб ўтди. Кўплаб 
янги ғоялар, тарихни тушуниш ва тушунтиришга янгича ёндашув-
лар пайдо бўлди, тарих фалсафаси шаклланди, тараққиётнинг янги 
қонуниятлари очилди. Зотан, гуманистлар таклиф қилган даврлаш-
тириш маълум маънода ўз долзарблигини ҳамон йўқотгани йўқ. 
Қолаверса, марксистик тарихшуносликда янги тарихни даврлаш-
тириш ўтган асрнинг 20–30-йилларида қандай зиддиятли бўлган 
бўлса, охиригача шундай давом этди. Бу ёндашувнинг асосини таш-
кил қилган «инқилобдан – инқилобгача» даврлаштириш ўта шартли 
ва номукаммал эди.
Капиталистик муносабатларнинг шаклланишида, қарор топи-
шида ҳам инқилоблар эмас, Гуманизм ва Реформация ғоялари би-
лан боғлиқ янги билимларнинг шаклланиши, Буюк географик каш-
фиётлар натижасида дунёнинг тузилиши ҳақида янги тасаввурлар-
нинг пайдо бўлиши, янги савдо йўлларининг очилиши ҳал қилувчи 
аҳамиятга эга бўлди.
Бу давр Ғарбий Европада миллатларнинг ва мутлақ монар-
хия кўринишидаги миллий давлатларнинг шаклланаётган дав-
ри эди. Юз бераётган ҳар бир ўзгаришда шаклланаётган янгича 
дунёқарашнинг таъсири сезилиб турарди. Энг аввало бутун ўрта 
асрларда ҳукмронлик қилиб келган инсонни ақлий, маънавий кам-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

8
ситишга ва жисмоний чеклашга асосланган дунёқараш ўрнига янги, 
гуманистик дунёқараш шакллана бошлади.
Бошқа даврларда бўлгани сингари бу даврда ҳам инсоният 
даҳшатли вайронагарчиликлар, қирғинлар ва ижтимоий бўҳронларга 
олиб келган урушлардан халос бўла олмади. Бунинг устига янги 
давр Европа халқлари тарихида уларнинг турмуш тарзини, жами-
ятнинг маънавий асосларини бир неча бор ўзгартириб юборган 
инқилоблар даври, мустамлакачилик асоратига тушган Америка, 
Осиё ва Африка халқлари тарихида эса мустақиллик ва озодлик 
учун тўхтовсиз курашлар даври ҳам бўлди. Аммо ҳаётдаги, ижти-
моий муносабатлардаги, маънавият ва маданиятдаги, иқтисоддаги 
туб ўзгаришларга урушлар ва инқилоблар эмас, одамларнинг до-
имий яратувчилик фаолияти орқали эришилди.
Буюк географик кашфиётлар, табиий фанлардаги янгиликлар, 
католик черковига қарши кураш натижасида янгича ҳаёт тарзи шак-
лланиб борди. Капиталистик муносабатларнинг устувор муноса-
батга айланиб боргани сари жамиятнинг тобора кўплаб қатламлари 
ишлаб чиқариш ва тадбиркорлик фаолиятига тортилди. Бу давр Ев-
ропа цивилизациясининг тезкор тараққиёт даври бўлиб, кейинча-
лик индустриал цивилизация номини олди.
Китобда жаҳон тарихининг янги даврини ҳозирги замон циви-
лизациясининг шаклланиш тарихи сифатида ёритишга, бу жараён-
да Осиё, Африка ва Америка халқларининг ҳам ўрнини кўрсатишга 
ҳаракат қилинган. Миллий давлатларнинг ташкил топиши, дунё 
харитасининг ўзгаришига сўзсиз катта таъсир кўрсатган географик 
кашфиётлар, урушлар, инқилоблар, қўзғолонлар сингари тарихий 
воқеалар билан бир қаторда янгича тафаккур, янгича дунёқарашнинг 
шаклланишига улкан ҳисса қўшган фан, адабиёт, санъат ва кунда-
лик турмушдаги ўзгаришларга ва албатта турли халқларнинг ушбу 
жараёндаги ролига алоҳида эътибор берилди. Ўқув қўлланма учун 
дастуруламал сифатида олинган ғоя – ҳар қандай цивилизация 
кўпдан-кўп халқлар, миллатлар, элатлар фаолиятининг ва ўзаро са-
марали таъсирининг маҳсули эканлигини ўқувчига етказишдир.
Ўқув қўлланма асосан олий ўқув юртларининг «тарих ўқитиш 
методикаси» таълим йўналиши талабалари учун мўлжалланган. 
У икки қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисм XVI–XVIII асрлар-
ни ўз ичига олади. Бу даврнинг асосий хусусияти унинг ўтиш 
босқичи эканлигидадир. Бу даврда жамиятнинг ижтимоий тизими 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

9
ва иқтисодий базисида кескин ўзгаришлар юз берди. Иккинчи қисм 
XIX аср бошидан Биринчи жаҳон урушининг якунланиши – 1918 
йилгача бўлган давр воқеаларига бағишланган. Бу даврда Ғарбий 
Европа ва Шимолий Американинг илғор мамлакатларида индустри-
ал цивилизация қарор топди.
Янги даврнинг бошланиши, ҳозирги замон цивилизациясининг 
шаклланиши ўта мураккаб жараён эканлиги, бир китобда барча тари-
хий воқеаларни қамраб олиш ва уларга ҳаммани қаноатлантирадиган 
даражада баҳо бериш мумкин эмаслиги аён Шунинг учун ҳам ушбу 
воқеаларни баҳоли қудрат ёритишга ҳаракат қилинган.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

10