Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

187-rasm.

v 

ni  ifodalovchi egri chiziqni  hosil qilamiz 

va  sistem an in g   h o la t  diagram m asini 

olamiz.  Koordinata o ‘qlariga sistemaning

ixtiyoriy  ikki  param etrining  qiym atlarini  q o ‘yib,  p, V; p, Г va  V ,T  

holat diagram m alari hosil qilinadi.  Shunday diagram m alardan biri, 

ya’ni p, V diagramma  187- rasmda tasvirlangan: sistema  1- boshlang'ich 

h o la td an   i  oraliq   h o la tlar  o rq ali  2-  oxirgi  ho latg a  o 'tg an .  Bu 

holatlam ing har birida sistema term odinam ik  m uvozanatda bo'lishi 

kerak,  chunki  egri  chiziqning  h ar  bir  nuqtasiga  p   bosim  va  V 

hajm ning  biror  tayinli  qiymatlari  mos  keladi.

M uvozanatli  h o la tla m in g   u zlu ksiz  ketm a -ketlig id a n   iborat 

bo ‘Igan jarayon  m uvozanatli jarayon  deb  ataladi.

M u v o z a n a t  h o la t  va  m u v o z a n a tli  ja ra y o n   tu s h u n c h a la ri 

term odinam ikada juda katta rol o'ynaydi. Termodinamikaning barcha 

m iq do riy  xulosalari  faq at  m u v o z an atli  ja ra y o n larg ag in a  an iq  

qo'llanilishi  m um kin.

Agar bir holatdan  ikkinchi holatga о ‘tgan sistema uchun  ikkinchi 

holatdan  birinchi  holatga  shunday  о ‘tish jarayoni  m avjud  bo ‘Isaki, 

bunda  sistema  birinchi jarayonning  barcha  oraliq  holatlari  orqali 

teskari  tartibda  о ‘tib  dastlabki  holatga  qaytsa  va  bunda  sistemada 

ham ,  atrof-m uhitda  ham  hech  qanday  o ‘zgarish  asorati  qolmasa, 

sistemaning  bunday  о ‘tish  ja rayoni  qaytar jarayon  deyiladi.  Aks 

holda  о ‘tish ja ra yon i  qaytmas jarayon  deyiladi.

M asalan,  ishqalanishsiz  b o'ladigan  b archa  so f m exanik ja ra ­

yonlar qaytar jarayonga  misol  b o 'la r edi.  Ju m lad an ,  m ayatnikning 

tebranishi  ishqalanishsiz bo'lsa,  u ning tebranishi  qaytar jarayonga 

misol  b o 'la  olardi.  Biroq  ishqalanishni  y o 'q o tib   bo'lm aydi.  Shu 

sababli  m exanik  energiyaning  bir  qismi  h am m a  vaqt  issiqlikka 

aylanadi  va  qaytm as  b o'lib  atrof-m u h itg a  singib  ketadi.  D em ak, 

mejcanik jaray o n lar  qaytm as jarayonlardir.

350

---

Biz  bilam izki,  issiqlik  issiq jism dan  sovuq jism ga  o ‘z -o ‘zidan 

o ‘tadi,  biroq  teskarisi,  ya’ni  issiqlik  sovuq  jism dan  uni  yanada 

sovitib  issiq  jism g a  uni  y a n a d a   isitib  o 'z - o 'z id a n   o 'tm a y d i. 

Shuningdek,  gaz o ‘z -o ‘zidan  b o'sh liqq a kengayadi,  biroq  teskarisi 

gazning o 'z -o 'z id a n  siqilib hajm ning bir sohasini egallaganini hech 

kim  kuzatm agan.  T o 'g 'ri,  gazning bosim  kuchiga qarshi  tashqi  ish 

bajarib,  uni  dastlabki  hajm igacha  siqish  m um kin.  Lekin  bunda 

gazning  ichki  energiyasi  bajarilgan  ish  m iqdoricha  ortadi,  uning 

tem peraturasi  ko'tariladi.  Tashqi  m uhit  m exanik energiyasining bir 

qismi  issiqlikka aylanadi  va h.k.

S h u n d ay   qilib,  issiqlik  alm ash u v i  va  g azn in g   b o 'sh liq q a  

kengayishi  qaytm as jarayon  ekan.

U m u m a n   ta b ia td a   q ay tar  ja ra y o n la r  m avjud  em as.  R eal 

jarayonlarning ham masi qaytmasdir.  Qaytar jarayonlar ideallashgan 

tushunchadir.  Biroq  bir  qator  aniq  m asalalarda  real  jarayonlarni 

yuqori aniqlik darajasida qaytar jarayonlar deb qarash ham  m um kin.