Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

9 4 -  § .  M o lek u ly a r  fizikani  o 'rgan ish n in g  sta tistik   va 

term od inam ik   usullari

Hozirgi zam on  fanida jism larning fizik xossalarini,  shuningdek, 

bu jism larni  tashkil  qiluvchi  zarralarning  issiqlik  harakati va o 'zaro  

ta ’siri  tufayli  bo'lad igan   fizik  hodisalarni  o 'rgan ishd a  ularning 

x o s s a la rin i  o 'z g a r is h ig a   b o g 'liq   b o 'lg a n   q u y id a g i  ikki  xil 

yo n d ash ish d a n   —  m akroskopik  va  m o leku lya r-kin etik  usuldan 

fo y d a la n ila d i.  B irin ch i  u su l  jis m la rn in g   ic h k i  tu z ilish id a g i 

xususiyligini  hisobga  o lm agan  holda  m akroskopik  jism larning 

xossalarini  ularda energiya aylanishi va saqlanishi qonunlari asosida 

o'rganishga  asoslangan  b o 'lib ,  termodinamik  usul  deyiladi.  G ap 

shundaki,  jism lar  (sistem a)ning  k o 'p   xossalari  un d a  energiyaning 

bir  tu rdan   ikkinchi  turga  aylanish  jarayonlari  bilan  ham   bog'liq. 

Binobarin,  bu  qo n u n lar  yordam ida  jism larning  ko'p  xossalarini 

va  hodisalarni  o'rganish  m um kin.

298

---

M olekulyar-kinetik  usul  m oddalarning  ichki  tuzilishi  asosida 

ularning xossalarini  chuqurroq o ‘rgatadi.  M akroskopik jism larning 

xossalari 

ulardagi  zarralarning  tartibsiz  harakatidan  boMadigan 

m ik ro jaray o n lar  tufayli  boMgani  u ch u n   bu  m ikrojarayo nlarn i 

o'rganish  asosidagina jism larning  xossalarini  batafsil  tushuntirish 

va miqdoriy xarakterlab berish  mumkin.  Molekulyar-kinetik nazariya 

jism larning  makroskopik xossalari  (bosim,  tem peratura,  elastiklik, 

qovushoqlik va h.k)ni  m olekulalarning tartibsiz  harakati va o 'z a ro  

ta ’sirining  yigMndisidan  iborat  deb  qaraydi.  M akroskopik  jism da 

alo h id a  m o lekulani  kuzatish  m um kin  em as,  b in o b a rin ,  b itta 

m olekulaning harakati va m iqdoriy xarakteristikalari haqida gapirish 

m a ’noga  ega em as.  M olekulyar-kinetik  nazariya  ayrim  m olekula- 

lam ing  harakatlari  bilan  em as,  balki  k o ‘p  m iqdordagi  m o lek u ­

lalarning  harakatini  xarakterlaydigan  fizik  kattaliklarning o ‘rtacha 

qiymatlari bilan ish ko‘radi va statistik usuldan foydalanadi.  Shuning 

u ch u n   m olekulyar-kinetik  usul  statistik  usul  deb,  m olekulyar- 

kinetik  nazariya  esa  statistik fizik a   deb  ham   yuritiladi.  H ar  ikkala 

term odinam ik va statistik usullar bir-birini toMdiradi.  Bu usullarning 

birlashishi gaz,  suyuq va qattiq  holatdagi  m oddalarning tuzilishi va 

ularda boMadigan jarayonlarni  o ‘rganishga  keng yoM ochib  beradi.

95-  § .  T em peratura  va  uni  oMchash

M oddani tashkil etuvchi  molekulalar uzluksiz xaotik harakatda 

ekan,  m olekulalarning kinetik energiyaga ega ekanligi  o ‘z - o ‘zidan 

tushunarli.  Lekin  ana  shu  energiyaning  m olekulalarning  harakat 

tezligiga  bogMiq  holda  ortishi  yoki  kam ayishi  m odda  ho latin i 

o'zgartiradim i? Agar o'zgartirsa,  u qanday  kattaliklar bilan bogMiq, 

degan savol tugMladi.  Bu savolga quyidagicha m ulohaza yuritib javob 

berish  m um kin.

Biz  ,,issiq“ ,  ,,iliq“ ,  ,,sovuq“  atam alarini  kundalik  hayotim izda 

juda  k o ‘p  ishlatam iz.  Bu  tush u nch alar  esa  aynan  kuzatilayotgan 

jism ni  tashkil  etuvchi  m olekulalarning  harakat  tezligi  va,  dem ak, 

kinetik energiyasi  bilan bogMiqdir.

Fikrim izning  dalili  sifatida  М.  V.  L om onosovning  „Issiq  va 

sovuqning  sababi  haqidagi  fikrlar“  degan  asaridan  quyidagini 

keltiram iz.  „Issiqlik  m ateriyaning  ichki  harakatidan  iborat  boMib, 

m ateriyaning sezilmaydigan  zarralarining  (ya’ni  m olekulalarining) 

o ‘rin  o ‘zgartirishidir“ .  H aqiqatan  ham ,  biri  issiq,  ikkinchisi  sovuq

299

---

bo'lgan  jism larni  bir-biriga  tekkizsak,  jism lar  holatlari  o ‘zgaradi, 

y a’ni  birinchi  jism   soviydi,  ikkinchisi  esa  isiydi.  Bunda  birinchi 

jism ni  tashkil  qiluvchi  m olekulalar kinetik energiyasi  ikkinchi jism  

m o le k u la la r ig a   u z a tila d i.  Bu  ja ra y o n   is s iq lik   m u v o z a n a ti 

tik lan g u n ch a,  y a ’ni  h ar  ikkala  jism   bir  xil  issiqlik  darajasiga 

erishguncha davom etadi.  Issiqlik muvozanati holatini xarakterlovchi 

fizik kattalik —  temperaturadir.  Issiqlik  m uvozanati  holatida bo'lgan 

jism larn in g   te m p e ratu rasi  b ir  xil  b o 'la d i  va  ak sinch a,  bir  xil 

tem peraturali  jism lar  o 'z a ro   issiqlik  m uvozanatida  bo'ladi.  Agar 

jism   (yoki  sistem a)  issiqlik  m uvozanati  h o la tid a  bo'Im asa  va 

yakkalangan  bo'lsa,  u  holda  m a ’lum   vaqtdan  keyin  u  o 'z -o 'z id a n  

issiqlik  m uvozanati  holatiga o 'ta d i.  Issiqlik  m uvozanati  holatining 

asosiy belgilaridan  biri jism ning ham m a qism larida yoki sistemadagi 

barcha jism larda tem peratura bir xil qiymatga ega ekanligidir.

Y u q o rid a   b ay o n   e tilg a n   ta jrib a d a n   issiq lik   m u v o z a n a ti 

o 'rn atilg an d a  ikkala  (issiq  va  sovuq)  jism   m olekulalari  kinetik 

energiyalarining o 'rtac h a qiymatlari tenglashadi,  degan xulosa kelib 

chiqadi.  Bu  o 'rin d a ,  temperatura  m olekulalar  o'rtacha  kin etik