Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

energiyasining  o ‘lchovi,  deyish  m um kin.

Jism larning  issiq  yoki  sovuq  ekanligini  aksariyat  holda  ulam i 

ushlab  ko'rish  orqali  sezam iz.  A m m o  bu  obyektiv  em as,  chunki 

bir xil  sharoitda  turgan  m etall va yog'och  buyum ni  ushlab,  m etall 

buyum   yo g 'o ch   buyum ga  nisbatan  sovuq  deyiladi.  Lekin  ikkala- 

sining  holat  sharoiti  bir  xil.  Shuning  uchun  jism larning  holatini, 

ya’ni isitilganlik darajasini aniqlashda tem peraturadan  foydalaniladi.

T e m p e ra tu ra n i  o 'lc h a y d ig a n   asbob  —  term om etr  deyilad i. 

T erm om etrning  ishlashi,  yuqorida  ko'rib  o'tganim izdek,  jism lar­

ning bir-biriga energiya berish yoki  olishiga asoslangan.  K o 'p in ch a 

ishlatiladigan  te rm o m e trlar  suyuqlikli  (sim obli,  spirtli)  te rm o - 

m etrlardir.  T erm o m etr  shkalasini  aniqlashda  norm al  atm osfera 

bosim ida  m u znin g  erish  tem peratu rasi  bilan  suvning  qaynash 

tem peraturasi oralig'ini  100 ta te n g b o 'la k k a   bo'lib,  h a rb irb o 'lim n i 

bir  gradus  deb  qabul  qilinadi.

Selsiy  ixtiro  etgan  term om etrning  shkalasida  m uzning  erish 

tem peraturasini  nol gradus va suvning qaynash tem peraturasini  100 

gradus  (167-  rasm)  deb  olingan  va  bunday  shkala  tem peraturaning 

Selsiy shkalasi deyiladi.  Selsiy shkalasida ifodalangan  tem peratura  t 

bilan belgilanadi va  Selsiy gradusi  (°C)  hisobida  ifodalanadi.

300

---

Kelvin  boshqa  te m p e ra tu ra la r 

shkalasini taklif qildi.  Bunda u  nazariy 

ravishda olinishi  m um kin bo ‘lgan eng 

kichik  te m p e ra tu ra n i  absolyut  not 

deb,  suvning  uchJanma nuqtasi  (suv, 

suv  bu g'i  va  m uz  bir-biriga  tegib 

turgan  holda  m uvozanatda  b o 'lish 

tem peraturasi)ni  273,16  gradus  deb 

oldi  va  bu  tem p eratu ralar  oralig'ini 

273,16 ta teng boiakka bo'ldi.  Suvning 

u ch lan m a   n u q tasi  bilan  m u zn in g  

erish   n u q ta si  0,01  g rad usg a  farq 

qiladi.  K elvinning taklif qilgan shka­

lasini  termodinamik  yoki  absolyut  temperatura  shkalasi  deyiladi. 

Bu shkala bilan ifodalangan tem peratura  Tbilan belgilanadi va kelvin 

(K)  hisobida  ifodalanadi.  T em p eratura  birligi  kelvin  SI  da  asosiy 

birliklardan  biri  hisoblanadi.

Kelvin  shkalasi  b o ‘yicha  tem peratura  birligi  qiym ati  Selsiy 

shkalasidagi qiymatga deyarli  teng bo'lgani uchun  Kelvin shkalasida 

ifodalangan tem peratura  Selsiy shkalasida  ifodalangan tem peratura 

bilan quyidagicha bog‘lanishga ega boiadi:

T =   273  +   /.

Angliya va Amerika Q o'shm a Shtatlarida ba’zida temperaturaning 

F arengeyt  shkalasidan  foydalaniladi.  Polyak  fizigi  G.  Farengeyt 

1709-  yili  spirtli  term o m e tr,  1714-  yili  sim obli  te rm o m etr  ixtiro 

qildi  va tem peraturalar shkalasini  tavsiya etdi.  Farengeyt shkalasida 

m u zn in g   e rish   te m p e ra tu ra s in i  32°  ga  va  su vn in g   q ay n ash  

te m p era tu rasin i  212°  ga  te n g   qilib  o lin ib ,  bu  te m p e ra tu ra la r 

intervali  180  ta  teng  b o ‘lakka  (gradusga)  b o ‘lingan,  Farengeyt 

term om etrlari  am alda birinchi  ishlatilgan yaroqli term om etrlardan 

hisoblangan.

96-  §.  Ideal  gaz  holati

G az xossalari  ustida batafsil to'xtalishdan  aw al gazning o'ziga 

tegishli  b o ig a n   b a ’zi  soddalashtirishlarni  kelishib  olaylik.

Biz yuqorida (93-  § ga q.)  m odda agregat holatlaridan biri bo ig an  

gaz  holati  ustida  to'xtalib  o 'tg a n   edik.  M a’lum ki,  gazni  tashkil

301

373К

  -

Щ

-  to o   °c

273K -

- O ' C

O K

-273  'C