Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

5 9 -  § .  M ex a n ik   energiyaning  saqlanish  va  bir  turdan  ikkinchi 

tu rga  aylan ish   qonuni

Energiyaning  saqlanish  va  bir  turd an  ikkinchi  turga  aylanish 

q o n u n i  k o 'p   asrlik  tajribalarning  yakunidir.  Q o nu n n in g  g'oyasi 

b irin c h i  m a rta  1 7 4 8 - yilda  rus  o lim i  M .V.  L o m o n o so v n in g  

m ateriya  va  h arak a tn in g   saqlanish  q o n u nid a  ifodalangan  edi.

185

---

Deyarli  yuz  yildan  so'n g   turli  jarayo n lar  (m exanik  va  issiqlik, 

kimyoviy va elektr,  mexanik  va  elektr,  kimyoviy va  issiqlik,  issiqlik 

va  elektr jarayonlari)ning  bogMiqligini  o'rganishga  doir  ishlarning 

um um lashtiruvchi  ta d q iq o tlar  tufayli  energiyaning  saqlanishi, 

bir  turdan  ikkinchi  turga  aylanishining  um um iy  qonuni  yaratildi. 

Bu  qonun  quyidagicha  ta ’riflanadi.

Yopiq  sistemadagi  barcha  hodisalarda  energiya  hech  vaqt  bor- 

dan  yo ‘q  bo ‘Imaydi  va  yo ‘qdan  bor  bo ‘Imaydi.  U fa q a t  bir  turdan 

ik k in ch i  turga  y o k i  bir jism d a n   ik k in ch i  jism ga  o ‘tib,  m iqdor 

jiha tda n  о ‘zgarishsiz  qoladi.

Bu  q o n u n n i  m exanik  hodisalarga  tatbiq  qilib  quyidagicha 

ifo dalash   m u m k in :  m exa n ik   hodisalarda  energiya  hech  vaqt 

bordan  yo ‘q  bo ‘Im aydi  va  yo ‘qdan  bor  bo ‘Im aydi,  balki  teng 

m iq d o rd a   p o te n sia l  energiya  k o 'r in ish id a n   k in e tik   energiya 

k o ‘rinishiga  va,  aksincha,  aylanab  turadi.

U m um iy  holda, jism   bir  vaqtda  ham   kinetik  energiyaga,  ham  

potensial  energiyaga  ega  b o ‘lishi  m um kin.  Bu  energiyalarning 

yig‘indisi  to ‘la  m exanik  energiyani  tashkil  qiladi.  M asalan,  Yer 

s i r t i d a n   h  b a l a n d l i k d a   Y e rg a   n i s b a t a n   v  te z lik   b ila n  

harakatlanayotgan  m  massali jism ning  to ‘la  energiyasi

E  = E k + E p = ^ f  + mgh 

(127)

ga teng boMadi.

A niqroq  aytganda,  bu  ifoda  Y er — jism   sistem asining  to ‘la 

en erg iy asin i  ifo dalay d i:  mgh  —  sistem an in g   o ‘za ro   p o ten sial

energiyasi,  ^ ----- sistem aning  kinetik  energiyasi.  Y erning  kinetik

energiyasi  esa  biz  tek sh iray otgan   sanoq  sistem asi  (Y er  bilan 

bogMangan  sanoq  sistem asi)  da  nolga  teng boMadi.

Energiyaning  saqlanish  va  bir  tu rd an   ikkinchi  turga  aylanish 

q o n u n i  ta b ia tn in g   h e c h   istisn o siz  eng  u m u m iy   q o n u n id ir; 

yangidan  ochiladigan jarayon  va  hodisalar u n i  tasdiqlaydi,  xolos. 

B iro q ,  bu  q o n u n   en g   u m u m iy   boM gani  u c h u n   ham   u n in g  

u m u m iy   n a z a riy   isb o ti  y o ‘q  va  faq a t  xususiy  h o lla r  (an iq  

jarayonlar)  uchun  nazariy  isbot  qilinishi  m um kin.

186

---

M isol  tariqasida  jism ning  erkin  tushishida 

m exanik  energiyaning  saqlanish  va  bir  tu rd an   m 

ik k in c h i  tu rg a  a y lan ish   q o n u n in in g   xususiy 

isbotini  ko'raylik.

O g‘irligi  P =   mg b o'lgan  jism   Y er  sirtidan  A 

balandlikdagi  В  nuqtaga  ko'tarilgan  bo'lsin  (92- 

rasm ).  Jism ning  bu  holatida  potensial  energiya 

Ep =  mgh  ga,  kinetik  energiyasi  Ev = 0  ga  teng 

b o 'la d i,  c h u n k i  bu  n u q ta d a   jism n in g   tezligi  с 

nolga  teng  b o'lib ,  u  tinch   holatda  turibdi.  Jism ­

ning  В nuqtadagi  to 'la  energiyasi  quyidagiga  teng 

bo'ladi:

Е в =  E.  +  E   = 0  +   mgh  =   mgh.