Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

5 1 -  § .  Yopiq  sistem a .  Im p u lsn ing  saq lan ish   qonuni

F izik ad a  jis m la r  g u ru h i  jis m la r   sistem asi  (yoki  q isq ach a 

sistem a )  d eb   a ta la d i.  ( S h u n in g d e k ,  m o le k u la la r,  a to m la r , 

elem entar  zarralar  to 'p lam i  h am   sistem a  b o 'la  oladi).  Sistem ani

163

---

tashkil  etuv chi  jism la r  h am   o 'z a ro ,  ham   b erilg an   sistem aga 

taalluqli  bo 'lm ag an  jism lar  bilan  o 'za ro   ta ’sirlashishi  m um kin. 

S h u n g a   m os  ra v ish d a   s iste m a d a g i  jism la rg a   t a ’sir  e tu v c h i 

ku chlam i  ichki  va  tashqi  kuchlarga  ajratish  m um kin.  K uzatila- 

y o tg a n   sistem ad ag i  jis m la rn in g   o 'z a r o   t a ’s ir  k u c h in i  ic h k i 

k u c h la r,  s is te m a d a n   ta s h q a r id a g i  jis m la r n in g   sis te m a d a g i 

jism larga  ta ’sir kuchini  esa  tashqi kuchlar deb  ataladi.

Sistemadagi jism la r fa q a t  bir-biri  bilan  о ‘zaro  ta ’sirlashsa yo ki 

sistem aga  tashqi  ku ch la r  t a ’sir  qilmasa  (y a ’n i  tashqi  ku chla r 

o'zaro  m uvozanatlashsa),  bunday  jism la r  sistem asi  yopiq  (yoki 

izolyatsiyalangan)  sistema  deb  ataladi.

»Jism  im pulsi  faqat  son  qiym ati  bilan  em as,  balki  fazodagi 

yo'nalishi  bilan  ham   tavsiflanadi.  Jism  im pulsining yo'nalishi jism  

harakat  tezligining yo'nalishi  bilan  m os  keladi  (36-  §  ga  q.).  Berk 

s is te m a d a   o 'z a r o   t a ’s irla s h a y o tg a n   jis m la r n in g   im p u ls la ri 

orasidagi  m unosabatni  aniqlaylik.  Shu  m aqsadda  sistem a  massasi 

m {  va  m 2 bo'lgan  va  bir to 'g 'ri  chiziq bo'ylab  y,  va  v2  tezlik bilan 

ayni  bir  y o 'n alish d a  h arakat  qilayotgan  ikkita  p o 'la t  sh ard an  

ib orat  deb  faraz  qilaylik  (8 3 -rasm ).  Ikkinchi  sh am in g   tezligi 

b ir in c h i  s h a m i n g   te z lig id a n   k a tta ,  y a ’ni  u2 >i>i  b o 'ls in . 

B irm u nch a  v aq tdan  keyin  ikkinchi  shar  birinchi  sharga  yetib 

oladi  va  sh arlar  bir-biriga  uriladi.  N atijada  ularning  tezliklari 

o 'zg arad i.  S h arlarning  u rilish d an   keyingi  tezliklarini  v{  va  v2 

bilan,  sharlarning  o 'zaro   ta ’sir  vaqtini  esa  At bilan  belgilaylik.

Sharlarning  o 'z a ro   ta ’sirida,  N yutonning  uchinchi  qonuniga 

m uvofiq,  ularga  son  qiym ati jih atid an   teng va  yo'nalishi  qaram a- 

qarshi  b o 'lg an   kuchlar  ta ’sir  qiladi,  y a’ni

Im pulsning  o'zgarishi  qon u ni  (72)  ga  m uvofiq,  bu  kuchlar 

mos  ravishda quyidagicha  ifodalanadi: