Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

M

s 2 

s 

s

uq

 = 

6  1q24^ ~  = 7,9• 103 — = 7,9— .

v  

k g   s 2 

6 , 3 7 - 1 0 6 m  

S 

s

Bu  tezlik  birinchi  kosmik  tezlik deyiladi.

H ar qanday  massali jism ga  birinchi  kosmik  tezlikka  teng  tezlik 

berilsa,  bu jism   Y erning  su n ’iy  yo'ldoshi  b o ‘la  oladi.

u0 tezlikka  ega  bo'lgan jism   Yerga  tushib  ketm aydi.  Biroq  bu 

tezlik jism ning  Y erning  tortishish  ta ’siri  doirasidan  chiqib  ketishi 

uchun  yetarli  em as.  Buning  uch u n   jism ga  zarur  bo'lgan  tezlik 

ikkinchi  kosm ik  tezlik deyiladi.

Ikkinchi  kosm ik tezlikni  quyidagicha  aniqlash  m um kin.  Faraz 

qilaylik,  jism   Y er  sirtid an   chek siz  u zo q lik da,  y a ’ni  Y erning 

tortishish  doirasidan  tashqarida  tinch  holatda  turgan  bo'lsin.  U 

holda jism ning to 'la energiyasi  E  =   0 bo'ladi.  T o'la  energiya  kinetik

II 

M. 0 ‘lmasova 

161

---

va  p o te n sia l  e n e rg iy a la rn in g  

' ' '  

m 

yig‘indisidan  ib o rat  ekanligini 

in o b a tg a  

o ls a k , 

u 

h o ld a  

E  =   £ k +   E   =   0  b o 'la d i.  Y er­

ning  tortishish  doirasi  Y erdan 

rasm- 

aniq  bir  m asofada  tugaydi,  deb

aytib  bo'lm aydi.  Lekin  Yerdan 

u zo qlashgan  sari  Y er  bilan  jism   orasidagi  grav itatsio n   ta ’sir,

b u tu n   olam   to rtish ish   q o n u n ig a   k o 'ra ,  - y   ga  p ro p o rsio n a l

ravishda susayib boradi.  Shuning  uchun  Yerdan  cheksiz  uzoqlikda 

turibdi,  deb  faraz  qilingan  jism   ju d a   sust  b o 'lsa  h am   yerning 

tortishish  kuchi  ta ’sirida bo'ladi,  deb  hisoblash  xato  bo'lm aydi.  U 

holda jism  bu  ta ’sir  natijasida  Yerning  m arkazidan  o 'tuvchi  to 'g 'ri 

chiziq  bo'yicha  Yerga  tom on  harakatlana  boshlaydi,  deylik  (81- 

rasm ).  Yerga  tom o n  yaqinlashgan  sari  jism ning  tezligi,  dem ak, 

kinetik  energiyasi  ortib  boradi.  Potensial  energiya  esa  kam ayib 

b o ra d i.  Y er  s irtid a n   b iro r  r  b a la n d lik d a ,  m a s a la n ,  fazo d a 

ixtiyoriy  olingan  A  nuqtada  (81-  rasmga  q.)

= mg(r + R)

2

deb  yozish  m um kin,  bu  yerda  R — Yerning  radiusi,  m — jism ­

ning  massasi,  v'  — jism ning  A  n u q ta d an   o 'ta y o tg a n   paytdagi 

tezligi.  Jism  Yerning  sirtiga  yetib  kelganda

m v 2 

D

—  = mgR

b o 'lad i,  bu  yerda  v  — jism ning  Yer sirtiga  yetib  kelgandagi  tezligi. 

A na  shu  о  tezlik  jism ning  Y erning  tortishish  t a ’siri  doirasidan 

chiqib  ketishi  uchun  unga  berilishi  lozim  bo'lgan  eng  kichik  tezlik 

bo'lib,  u  ikkinchi  kosm ik  tezlikning  o'zginasidir.

Shunday  qilib,  ikkinchi  kosmik  tezlik  quyidagicha  ifodalanadi:

у = л/2J

r

. 

(106)

(105)  va  (106)  form ulalarni  taqqoslab,  ikkinchi  kosm ik  tezlik 

birinchi  kosmik  tezlikdan 

m arta  katta  ekanligini  ko'ram iz.

162

---

Yerga 

nisb atan   ikkinchi  kosm ik 

tezlik  bilan  uchirilgan  jism   ellip s 

bo 'y icha  harakatlanadi  va  Q uyosh 

y o 'ld o s h ig a   a y la n a d i.  I k k in c h i 

kosm ik  tezlik  taxm inan  11,2  k m /s 

ga  teng.  82-  rasm da  jism   birinchi, 

ikkinchi  va  undan   kattaroq  kosm ik 

te zlik   bilan  Y erd an   u ch irilg an d a 

harakat  trayektoriyasi  tasvirlangan.

J is m   Q u y o s h   s i s t e m a s i d a n  

butunlay  chiqib  ketishi  uch un   unga 

Y erga  n isb a ta n   uch in ch i  k o sm ik  

tezlik  berish  zarur.  U chinchi  kos­

m ik  tezlik ning   kattaligi  jism n in g  

Y erning  to rtish   t a ’siri  d o irasid an  

q a n d a y   y o 'n a li s h d a   c h iq is h ig a  

bog'liq.  Agar  bu  yo'nalish  Y erning 

Q uyosh  atrofidagi  orbital  harakati 

yo'nalishiga  to 'g 'ri  kelsa,  uch in chi 

k o s m ik   te z lik   m in im a l  b o 'l i b ,

tax m in an   16,7  k m /s  ga  teng;  bu 

y o 'n a lis h la r  q a ra m a -q a rs h i  b o 'ls a ,  te z lik   m ak sim al  bo  lib,

ta x m in an   72,7  k m /s   ga  teng  ek an lig ini  tegishli  hiso blash lar 

ko'rsatadi.

1957-  yil  4-  oktabrda  insoniyat  tarixida  birinchi  b o 'lib   raketa 

yordam ida  massasi  85  kg  bo 'lgan   jism ga  birinchi  kosm ik  tezlik 

berishga  m uyassar  b o 'lin d i.  Bu  jism   Y erning  b irin ch i  sun  iy 

yo'ldoshi  b o'lib  qoldi.

1961-  yilning  12-  aprelida  „V ostok"  kosm ik  kem asida  inson 

Yer  atrofini  aylanib,  Yerga  m uvaffaqiyatli  q o 'n g an i  kosm osni 

o'zlashtirish  tarixida  misli  ko'rilm ag an  g'alaba b o'ldi.  Bu  mislsiz 

g'alaba  kosmik  fazoga  insonning  uchishlarini boshlab  berdi.