Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

80-  rasm.

2. 

Lift  yuqoriga  a  tezlanish  bilan  harakat  qilayotgan  holni 

ko'raylik.  Bunda  lift  a  tezlanish  bilan  harakatlana  boshlaganda 

yuk  hali  te zlan ish   olib  u lg u rm ag an   b o ‘ladi.  S h u n in g   uc_hun 

tayanchning va  yukning  deformatsiyasi  ortib  boradi,  bu  esa  N  va 

P\  kuchlarning  ortishiga  sabab  b o ia d i  (80-  b  rasm ).  Y ukning 

olgan  tezlanishi  liftning  olgan  tezlanishiga  teng  b o ‘lganda  kuchlar 

o'zg arish dan  to 'x tayd i.  N y u to n n in g   ikkinchi  q o n u n ig a  asosan 

yukning  harakat  tenglam asi

та = N  - P

yoki  skalyar  ko'rinishda

т а -  N  -  P 

bo'ladi.  \N\= \Pt I ekanligidan  bu  tenglam a

m a =   P,  -   P

boMadi.  B undan  yukning  og‘irligi  ifodasini  hosil  qilamiz:

P\  = P + та. 

(101)

S hunday  qilib,  yuqoriga  tezlanish  bilan  h arakatlanayotgan 

jism n in g   o g ‘irligi  og'irlik  k u ch id an   jism ga  tezlanish   beruvchi 

kuch  kattaligi  q adar  ortar  ekan.

Jism ning  tezlanish  bilan  harakat  qilishi  tufayli  jism   o g 'ir- 

ligining  oshuvi  yu kla m a   d ey ilad i.  M asalan,  Y erd an   k o 'ta ri-

157

---

la y o tg a n   v a q td a   u c h u v c h ila r,  k o s m o n a v tla r,  sa m o ly o td ag i 

yo'lovchilar  shunday  yuklam ani  sezadilar.

3.  Endi  lift  a  tezlanish  bilan  pastga  tushayotgan  holni  ko‘rib 

chiqaylik  (80-  d  rasm).  Bunda yuk  hali  tezlanish  ololmagani  uchun 

lift  polining  (tayanchning)  va  yukning  deformatsiyalari  kamayib 

b oradi,  bu  N   va  p{  k uchlarning  kam ayishiga  sabab  b o 'lad i. 

Y ukning  tezlanishi  a  ga  teng  b o ‘lganda  k uchlar  o ‘zgarishdan 

to 'x tay d i.  Bu  hoi  u ch u n   ham   yukning  h arak a t  tenglam asini, 

N yutonning  ikkinchi  qonuniga  asosan,  quyidagicha yoza olamiz:

m a - P  + N.

N  = - p {  ekanini  nazarga  olsak,  u  holda  tenglam a

ma = P - P x  yoki  т а -  P -  P\ 

ko‘rinishga  keladi.  Bundan  yukning  og'irligi

Px - P - m a  

(102)

bo'ladi.

S h un day  qilib ,  pastga  te zlan ish   bilan  h a ra k a t  qilayotgan 

jism n in g  og'irligi  og 'irlik   k u ch id an   jism ga  tezlan ish   beruvchi 

kuch   kattaligiga  q a d a r  kichik  b o 'la r   ekan.  K osm ik  kem alar, 

sam o ly o tlar  Y erga  tu sh ay o tg an d a  ularn in g  ichidagi  jism larga 

shunday  ta ’sir  yuzaga  keladi.

4.  Agar  lift  a = g  tezlanish  bilan  pastga  tushayotgan  bo'lsa, 

y a’ni  erkin  tushayotgan  bo 'lsa,  u   holda  jism ning  og'irligi  nolga 

teng  bo'lishini  ko'rsatish  qiyin  em as.  H aqiqatan,  a = g  bo'lganda 

(102)  form ulad an

Px  -  P -  та = m(g -  a) = 0

ekani  kelib  chiqadi.  Bunday  sharoitda  jism  bilan  tayanch  (yoki 

o sm a)  o 'z a ro   t a ’sirlashm ay d i.  T ajrib a  erk in   tu sh ish   v aq tid a 

jism ning  og'irligi  nolga  teng  b o iish in i  ko'rsatadi.  Bu  vaqtda jism  

(yuk)  vaznsizlik  holatida  b o 'la d i.  Bu  y erda  jism larn in g   faqat 

og'irlik  kuchi  ta ’siridagina  erkin  tushishini  va  og'irlik  kuchi  — bu 

b u tu n   olam   tortishish  kuchi  ekanligini  qayd  qilib  o'tam iz.

D em ak, fa q a t  butun  olam  tortishish  kuchlari  ta ’sirida  harakat 

qiladigan  har  qanday jism   vaznsizlik  holatida  bo ‘ladi.

158

---

Jism larn in g   vaznsizlik  h olati  kosm ik  k em alarn in g   bo sh q a 

sayyoralarga  yoki  yulduzlarga  uchishida,  yo‘ldosh  kem alarning 

Y er  a tro fid a  yoki  boshqa  say y o ralar  atro fid a  doiraviy  o rb ita 

b o 'y ich a  uchishida,  sho‘ng‘iyotgan  sam olyotlarda  vujudga  kelishi 

m um kin.  Vaznsizlik  holatida  kosmonavt  kosmik  kem a  o ‘rindig‘iga 

bosim   berm aydi  va,  binobarin,  N yutonning  u ch inchi  qonuniga 

binoan,  o 'rin d iq   ham   kosm onavtga  ta ’sir  ko'rsatm aydi.