|
5 0 - § . S a y y o ra va su n ’iy yoM doshlarning h a rak ati. K osm ik
tezliklar
J is m la rn in g Y erga tu s h is h i, m a y a tn ik la rn in g te b ra n is h i,
sayyoralar va su n ’iy yoMdoshlarning harakatlari va boshqa shu
k a b i m is o lla r ji s m l a r o 'r t a s i d a to r t i s h i s h k u c h l a r in in g
mavjudligidan dalolat beradi.
M a’Iumki, Y evropada birinchi boMib geliosentrik ta ’lim otni
kashf qilib berish bilan Yevropa fanida inqilobiy burilish yasagan
K o p ern ik (1 4 7 3 — 1543) h am o sm o n jism la rin in g h a ra k a tin i
aylanm a harakat deb hisoblagan edi. Biroq buyuk allom a, yetuk
m utafakkir, bobokalonim iz Abu Rayhon Beruniy (973— 1050)
esa K opernikdan qariyb 500 yil ilgari o'zin ing ilmiy kuzatishlari
asosida osm on jism larining harakati ellips shaklida boMadi, deb
aytgan edi. U sayyoralar Q uyosh atrofida aylanadi degan so 'zn i
tam o m ila aylana shaklida deb tushunm aslik kerak, u lar (say
y o ra la r) b ir m a rta a y lan ib k elish id a Q u y o sh g a ikki m a rta
yaqinlashib, ikki m arta uzoqlashadi, deganida hozirgi atam a bilan
aytadigan boMsak, sayyoralarning Q uyosh atrofidagi harak ati
ellips shaklidagi harakatni eslatadi. Beruniyning bu kashfiyoti,
shubhasiz, jud a m uhim aham iyatga ega. U keyinchalik K epler
(1571 — 1630) tom o n id an qilingan buyuk kashfiyotga d ebocha
boMdi. U astronom Bragening kuzatuvlari natijasidan foydalanib,
sayyoralarning harakat qonunlarini yaratdi.
Y erning s u n ’iy yoMdoshi va barcha sayyoralar K epler q o n u n -
lariga bo‘ysungan holda harakatlanadilar.
S u n ’iy yoMdoshlarni moMjallangan orbitaga chiqarish uchun
ularga reaktiv dvigatellar
0
‘m atiladi. Dvigateldagi yonilg'i yonishi
bilan kosmik kem a harakatga kelib, u moMjallangan orbitaga
159
chiqqandan so‘ng, Yer atrofini aylanish uch u n yetarli b o 'lg an
tezlikka erishadi.
K osm ik kem a orbitaga ch iq arilg an d an s o ‘ng Yer atro fid a
kem aning erkin harakati boshlanadi. Erkin uchishda kema ichidagi
jism larga ta ’sir etuvchi tortishish kuchi m arkazga intilm a kuchga
teng, ularning kemaga bo'ladigan bosim kuchi nolga teng bo'ladi.
Bunday sharoitda kosmik kem aning ichidagi barcha jism lar kem a
ichida erkin uchib yurishi m um kin, y a’ni vaznsizlik h o latid a
bo'ladilar. Kosmik kema Yer atrofini aylanishi va su n ’iy yo'ldosh
b o 'lib q o lish i u c h u n Y er y u z id a n un i q a n d a y te zlik b ila n
uchirish kerak, degan savol tug'iladi.
Y er y u z id a n h b ala n d lik d a v0 b o s h la n g 'ic h tezlik b ila n
gorizontal yo 'n alish d a otilgan jism ning qanday harakatlanishini
29- § da k o 'rg an edik. B unda tortishish kuchi ta ’sirida jism
gorizontal yo'nalishdan og'ib, parabola bo'yicha harakatlanadi va
Yerga tushadi. Jism ning u0 b o sh lan g 'ich tezligini oshira borib,
jism trayektoriyasining egriligini Y er sirtining egriligiga m oslash
m um kin, bu n d a jism Yerga yaqinlashm aydi h am , un dan u zo q -
lashm aydi ham . Agar havoning qarshiligi va boshqa qarshiliklar
hisobga olin m asa, jism harakati davom ida Y er sirtidan birday h
balan d lik d a b o 'lib , tezligini saqlaydi va Y er atro fid a ay lan a
bo 'y lab h arak a t qiladi.
M odom iki, jism aylana bo'ylab harakat qilar ekan, uning
«
=. *
“ m.i.
R + h
ga teng m arkazga intilm a tezlanishi bo'ladi. Jism ga bu tezlanishni
beruvchi markazga intilma kuch
p
_
mvl
" m . i .
n
.
9
R + h
jism ga t a ’sir qilu v ch i o g 'irlik ku chi P = m g ga teng b o 'la d i.
Binobarin,
mvl
bu n d an
vo = Jg (R + h)
160
b o 'la d i yoki (100) fo rm u lad a n g ning q iy m atin i bu ifodaga
keltirib qo'ysak, u holda
( ' 04,
bo'ladi. D em ak, jismga gorizontal yo'nalishda (104) formula bilan
aniqlanuvchi tezlik berilsa, jism Y er atrofida uning sirtidan h
balandlikda aylana bo'ylab harakat qiladi, y a ’ni Yerning su n ’iy
yo'ldoshi b o'lib qoladi.
h balandlik Y erning R radiusiga qaraganda an ch a kichik, uni
tashlab yuborsak, v0 uch u n quyidagi ifodalarga ega bo'lam iz:
^o = V i^ = y
^
(105)
Bu form ulalardan ixtiyoriy biriga kattaliklam ing g = 9,81-y,
з
G = 6,67 10_11— y , R = 6,37-106m, M = 6 l 0 24kg
kgs
qiym atlarini q o 'y ib v0 ni topam iz:
y0 = j 9 , 8 l 4 6 3 7 1 0 6m = 7,9-103 — = 7,9— ,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
