Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

67-  rasm.

P

68-  rasm.

135

---

S h u n d a y   q ilib ,  h a r a k a tla n a y o tg a n   a vto m o b il  (y o k i  h a r 

qanday  boshqa jism )  ning  qavariq  ко 'prikka  bo ‘Igan  bosim  kuchi 

avtomobil  (jism)  o g ‘irligidan  markazga  intilma  kuch  qadar  kam  

bo ‘ladi.

2.  Endi  avtom obil  botiq  k o ‘prik  ustida  b iro r  v  tezlik  bilan 

harakatlanayotgan  bo'lsin  (68-  rasm ).  Bunda  avtom obilga  ta ’sir 

etay o tg an   m ark azg a  in tilm a  k u ch   reaksiya  ku chi  y o 'n a lg a n  

tom onga  (yuqoriga)  qarab  yo'n alg an   bo'ladi.  Shuning  uchun

F 

= N  -  P

1 itu. 

1 * 

1

deb  yoza olamiz.  Bundan

N  = Fm:>+P = ^

 + P 

( 9 1 )

bo'ladi.

S hunday  qilib,  avtomobil  (yoki  har  qanday  boshqa jism )ning 

botiq  к о ‘prikka  bo'lgan  bosim  kuchi  avtomobil  (jism)  o g ‘irligidan 

markazga  intilma  kuch  qadar  ortiq  ekan.

3.  V elo sip ed c h in in g   y o 'ln in g   burilgan  jo y id ag i  h arak atin i 

ko'raylik  (69-  rasm ).

V elosipedchi  yo'lning  to 'g 'ri  qism ida ketayotganida vertikal 

y o 'n a li s h   b o 'y la b   t a ’sir  q ilg a n   o g 'ir lik   k u c h i  b ila n   y o 'l 

(tayanch)ning  reaksiya  kuchi  bir-birini  m uvozanatlaydi.

Y o'lning  burilish  joyidagi  harakatda  m arkazga  intilm a  kuch 

yuzaga 

keladi.  Bu  k u ch n i  ho sil  qilish  u c h u n   v e lo sip e d c h i 

burilish  ichkarisi  to m o n   og'adi  (69-  rasmga  q.).  Bu  vaqtda  uning 

P  og'irlik  kuchi  bilan  N   tayanch  reaksiya  kuchining  teng  ta ’sir 

e tu v c h isi  b o 'lg a n   F mj  m a rk a zg a   in tilm a   k u ch   h a ra k a td a g i 

burilishni  hosil  qiladi.

M ototsik lchilar,  yuguruvchilar,  konkida  u ch u v ch ilar  y o 'l­

ning  burilgan joyida  harakat  qilganda  ham  yuqorida  aytilgan  kabi 

h o lla r  ro 'y   b e ra d i.  Bu  h o lla rn in g   h a m m asid a  h am   h a ra k a t 

qilayotgan  o d am   o ‘z  gavdasini  m a ’lum  bir  to m onga  og'diradi. 

Tezlik  qancha  katta  bo'lsa va  burilish  radiusi  qancha  kichik bo'lsa, 

g a v d a n in g   a y la n a n in g   ic h k a ris ig a   to m o n   o g 'is h   b u rc h a g i 

shunchalik  katta  bo'ladi.

4.  Poyezd  te m iry o 'ln in g   burilgan  joyida  harak at  qilganda

136

---

m ark azg a  in tilm a   k u ch   h o sil  qilish  m a q sa d id a   ta sh q i  rels 

ic h k a ris id a g id a n   b a la n d ro q   q ilib   is h la n a d i,  y a ’ni  y o 'ln in g  

burilgan  joyida  relslar  egrilik  m arkaziga  to m o n   og‘m aroq  qilib 

o 'm atilg a n   b o 'lad i  (70-  rasm ).  Bunda  vagonning  og'irlik  kuchi 

bilan  rels  (tayanch)ning  reaksiya  kuchining  teng  ta ’sir  etuvchisi 

m arkazga  intilm a  kuch  b o'ladi.  T em iryo'lning  qiyaligi,  albatta, 

qandaydir bir o 'rta c h a   tezlikka  m o'ljallangan  bo'ladi.

~