Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

64-  rasm. 

q o 'y a y o tg a n   jism g a   k a tta lig i  m a rk a z g a  

intilm a  kuchga  teng,  lekin  qaram a-qarshi 

yo 'n alg an   ku ch  bilan  ta ’sir  qiladi.  M asalan,  ipga  b o g 'lan g an  

sharchaning  aylanm a  harakatida  ip  sharchaga  qanday  kuch  bilan 

ta ’sir  qilsa,  sharcha  ham  ipga  shu  kuchga  teng,  lekin  qaram a- 

qarshi  tom onga  yo'nalgan  ku ch   bilan  ta ’sir  qiladi.  Bu  kuchni 

markazdan  qochma  kuch  deb  ataladi.  M arkazdan  qochm a  kuch 

radius  b o 'y la b  

aylana  m ark a zid an   y o 'n a lg a n   b o 'lad i.  65-  a 

rasm da  m arkazga  intilm a  f m {  kuch  sharchaga,  65-  b  rasm da 

m a rk a zd an   q o c h m a   Fmq  ku ch   esa  ipga,  u  o rq ali  ay lan ish  

markaziga  (m asalan,  qo'lga)  ta ’sir  qilishi  tasvirlangan.  M arkaz­

dan  qochm a  kuch  o 'z   tabiati  bilan  m arkazga  intilm a  kuchdan 

hech  ham   farq  qilmaydi.

M arkazga  intilm a  kuch  m avjud  b o 'lg an d ag in a  m arkazdan 

qochm a  kuch  mavjud  bo'ladi.  Bu  kuchlar  b ir-birini  m uvozanat- 

lamaydi,  chunki  ular  boshqa-boshqa jism larga  qo'yilgan.

M arkazga  intilm a  kuch  qandaydir alohida  bir  kuch  emas.  H ar 

qanday  boshqa  kuchlar  kabi,  m arkazga  intilm a  kuch  ham  berilgan 

jism ga  boshqa jism larning  ta ’sirini  tavsiflaydi.  Jism ni  egri  chiziqli 

trayektoriyada  saqlaydigan  har  qanday  kuch,  m asalan,  elastiklik 

kuchi,  ishqalanish  kuchi,  og'irlik  kuchi  m arkazga  intilm a  kuch 

sifatida  nam oyon  bo 'la  oladi.  M arkazga  intilm a  kuchning  hosil 

bo'lishini  quyidagi  tajribalarda  ko'rib  chiqaylik.

133

---

Bir  u ch i  b iro r  О  n u q tag a  m u sta h k am lan g an   p ru jin an in g  

ik k in ch i  u ch ig a  m  m assali  m etall  sh arch an i  b irik tiray lik   va 

sharchani  turtib  yuborib  harakatga  keltiraylik  (66-  a  rasm).  A w al 

sharcha  qisqa  vaqt  bo'lsa-da,  to 'g 'ri  chiziq  bo'ylab  harakat  qiladi, 

so'ng  sharcha  bilan  u  m ahkam langan  0   nuqta  orasi  orta  borib, 

prujina  cho'zila boshlaydi.  Bunda  sharchaga cho'zilgan  prujinaning 

elastiklik   kuchi  (b o g 'la n ish   reaksiyasi)  t a ’sir  q ilib,  u n i  egri 

chiziqli  harakatlanishga  majbur  qiladi.  Prujinaning elastiklik  kuchi 

m arkazga  intilm a  kuchga  teng  b o'lib  qolganda,  sharcha  aylana 

bo'ylab  harakat  qila  boshlaydi.

Bu  tajribada  prujinaning  elastiklik  kuchi  m arkazga  intilm a 

kuch  sifatida  nam oyon  bo'ladi.

O 'z  o 'q i  atrofida  aylanish  imkoniyatiga  ega  bo'lgan  disk  ustiga 

biror jism ,  m asalan,  shaybani  qo'yib,  diskni  aylantiraylik  (66-  b 

rasm).  Disk  bilan  birga  shayba  ham   aylanadi.  Bunda  tinchlikdagi 

ish q alan ish   k uch i  (disk n ing   b o g 'la n ish   reaksiyasi)  sh ay b an i 

aylanada  ushlab  turadi.  Agar  diskni  tezroq  aylantirsak,  shayba 

bilan  disk-orasida  bo'lgan  tinchlikdagi  ishqalanish  kuchi  shaybani 

aylanada  ushlab  turishi  uch un   yetarli  b o 'lm ay ,  shayba  diskdan 

chetga  otilib  ketadi.

Bu  tajribada  tinchlikdagi  ishqalanish  kuchi  markazga  intilm a 

kuch  sifatida  nam oyon  bo'ladi.

Y erning  Oyga  ta ’sir  qiladigan  tortish  kuchi  m arkazga  intilm a 

kuch  b o 'lib ,  bu  kuch  O yning  Yer  atrofida  aylanishiga  sabab 

bo 'ladi  (66-  d  rasm ).