Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

(1 7 6 )

bu  yerda  —  nisbat  tezlik gradiyenti deb  ataladigan  kattalik  bo'lib,

u  suyuqlik  oqim i  tezligining  bir  birlik  m asofadagi  o'zgarishini 

bildiradi,  S —  suyuqlik  q atlam larin in g   bir-b irig a  tegib  tu rgan  

y u z a s in in g   k a tta lig i,  r|  —  s u y u q lik n in g   q o v u sh o q lik   (y o k i 

y o p is h q o q lik ,  y o h u d   ic h k i  is h q a la n is h )  k o e f f its ie n ti  d eb  

ataladigan  fizik  kattalik,  „ m in u s14  ishora  esa  ichki  ishqalanish 

kuchlari  tezlik gradiyentiga  teskari  yo‘nalishda  (tezlikning  kamayib 

borishi  yo 'nalishida)  ta ’sir  etishini  bildiradi.  Suyuqlikning  qovu­

shoqlik  koeffitsienti  uning  tabiatiga  va  tem peraturaga ju d a  bog‘liq 

bo‘ladi.  T ajribalarning  k o ‘rsatishicha,  tcm p eratura  ortishi  bilan 

suyuqlikning  qovushoqlik  koeffitsienti  kam ayib  boradi,  biroq 

gazlarning  qovushoqligi  tem peratu ra  ortishi  bilan  bir  oz  bo'lsa 

ham  ortib  boradi.  Bu  hoi  suyuqlik va gazlarda  qovushoqiikni  yuzaga 

keltiradigan  sabablar  tu rlich a  ekanligi  bilan  tushuntiriladi.

Suyuqliklarning  qovushoqligi  gazlarning  qovushoqligidan  bir 

necha  m a rta  katta  boMadi.  Q ovushoqlik  tufayli  suyuqlikning 

tru b ad a n   (yoki  boshqa  o ‘zan d a n )  oqishi  qiy in lash ad i,  u ning 

oqim  tezligi  kamayadi.

1841-  yili  fransuz  fizigi  Puazeyl  quyidagi  qonunni  kashf ctdi: 

suyuqlikning  truba  bo 'yla b   lam inar  oqim ining  o'rtacha  tezligi 

su yu q likn in g   bosim i  g radiyentiga,  tru b a n in g  radiusiga  to 'g 'ri 

proporsional,  su yu q likn in g   qovushoqlik  koeffitsientiga  teskari 

proporsionaldir.

15 4 - rasm da  suyuqlik  oqayotgan  tru b a n in g   Д/  uzunlikdagi 

qismi  tasvirlangan.  T rubaning  radiusi  r,  suyuqlikning  oqim   tezligi 

v,  b o s im la ri  farqi  Ap = p x  — p 2  b o 'ls a ,  P uazeyl  q o n u n in in g  

m atem atik  ifodasi  quyidagi  ko'rinishda  bo'ladi:

дl

bu  y erd a  „ m in u s"   isho ra  oqim  

te z lig in in g   b o sim   g ra d iy e n tig a  

teskari  y o 'nalg an in i  ko'rsatadi.

154-  rasm.

P u a z e y l  q o n u n id a n   f o y d a ­

lanib,  vaqtning  biror At  oralig'ida

274

---

tr u b a d a n   o q ib   o 'tg a n   s u y u q lik n in g   A V  h a jm in i  a n iq la s h  

m um kin:

AV  =  SuAt  =  n r2vAt,

bu  yerda  S =  n r 2  —  trubaning  ko'ndalang  kesimi  yuzi.  Bu  ifodaga 

(177)  form uladan  v  ning  qiym atini  keltirib  qo'ysak.  u  holda

(178)

m unosabatni  hosil  qilamiz.  (178)  —  Puazeyl form ulasi deb  ataladi. 

Puazeyl  form ulasining  aham iyati  ju d a  katta.  Jum ladan,  naycha- 

dan  oqib  o 'tg an   suyuqlikning  A V  hajm ini,  naychaning  r  ichki 

radiusini  va  Al  uzunligini  tajribada  o 'lch a b ,  kerakli  suyuqlikning 

r|  qovushoqlik  koeffitsientini  aniqlash  va  h atto,  uning  tem p e- 

raturaga  qanday  bog'lanishda  ekanligini  o'rgan ish   m um kin.