Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

156-  rasm. 

157-  rasm.

jism ni  aylanib  oqayotganida  unga  ta ’sir  qiladigan  kuchlar  y ig 'in ­

disi  nolga  teng  bo'lm aydi.

Bunga  ish onch  hosil  qilish  u ch u n ,  faraz  qilaylik,  cheksiz 

uzun  yarim   silindrni  (sim m etriyaga  ega  em as)  suyuqlik  aylanib 

o'tayotgan  bo'lsin  (156-  rasm).  Oqim  chiziqlari jism ning  С sirtiga 

parallel  bo'ladi  va  unga  ta ’sir qiladigan  bosim pc statik  bosimga  teng 

bo'ladi.  Jism ning  В  nuqtasiga  yaqin  sirtiga  ko'rsatilayotgan  p B 

bosim  kichikroq  bo'ladi,  chunki  silindrning  В  sirti  tom onida oqim  

tezligi  kattalashadi.  D em ak,  pc  > p n  b o 'lad i.  Bu  hoi  noldan  farqli 

F  natijaviy  kuchni  yuzaga  keltiradi.  F  kuch  qo'zg 'atilm ag an  

oqim  chiziqlariga  tik  yo'nalgan  bo'lib jism ni  shu  yo'nalishda  silji- 

tishga  intiladi.

Agar  qovushoq  suyuqlik  no sim m etrik   jism ni  aylanib  oq a- 

yotgan  bo'lsa, jism ga  ta ’sir qilayotgan  kuch  F  oqim  chizig'iga tik 

bo'lm aydi,  chunki  qovushoqlik  tufayli  vujudga  keladigan  qarshilik 

kuchi  bu  kuchga  qo 'sh ilad i  ( 1 5 7 - rasm ).  N atijaviy  F   ku ch n i 

ikkita  tashkil  etuvchiga-ajratish  m um kin.  U lardan  biri  Fpq  kuch 

oqim  b o 'y ich a  yo'nalgan  b o'lib,  peshana  qarshilik  deb  ataladi, 

ik k in ch isi  Fk  ku ch  o q im   c h iz iq la rig a   tik   y o 'n a lg a n   b o 'lib , 

ko'tarish  kuchi  deyiladi.  Sam olyot  qan o tin in g   ishi  shu  k u ch lar­

ning  mavjud  bo'lishiga  asoslangan.

S am olyotni  havoda  k o 'tarib   turuvchi  kuch  bu  uning  q an o tla- 

riga  ta ’sir  etuvchi  kuchdir.  Peshana  qarshilik  samolyot  uchishiga 

zararli  ta ’sir  ko'rsatadi.  Sam olyotning  qanotiga  va  fyuzelyajiga 

suyri  shaklni  berib,  peshana  qarshilikni  kam aytiriladi.  Peshana 

278

---

qarsh ilik ni  p a rrak n in g   to rtish   kuchi  yengadi.  Agar  k o 'ta rish  

kuchi  sam olyotning  og'irligidan  katta  b o 'lsa,  sam olyot  havoga 

ko'tariladi.  Shu  m aqsadda  qanotning  profili  (tik  kesimi)  yetarli 

kattalikda  ko'taruvchi  kuch  yuzaga  keltiradigan  qilib  yasaladi.

S am olyot  qan oti  k o 'ta rish   ku ch inin g  nazariyasini  birinchi 

m arta  rus  o lim i,  aero d in am ik an in g   asoschisi  N .E .  Jukovskiy 

ishlab  chiqqan.

Takrorlash  uchun savollar

1.  Oqim  chiziqlari deb  nimaga aytiladi?  Oqim  nayi  deb-chi?

2.  Suyuqlikning  barqaror harakati  nimasi  bilan  xarakterli?

3.  Suyuqlikning  lam inar  oqimi  deganda  nimani  tushunasiz? 

Turbulent oqimi  deganda-chi?

4.  Uzluksizlik tenglamasini  yozing va  fizik  mazmunini tushuntiring.

5.  Bernulli  tenglamasini  yozing.  Bu tenglamaning ta’rifini  bering.

6.  Bernulli  tenglamasini  havo oqimiga qanday sharoitda  tatbiq etish 

mumkin?

7.  Ichki  ishqalanish  kuchlari  qanday yuzaga  keladi?

8.  Ichki  ishqalanish  kuchlari  uchun  Nyuton  qonunini  yozing  va 

tushuntiring.

9.  Puazeyl  qonunini  yozing va tushuntiring.

10.  Puazeyl  formulasini  yozing.  Bu  formuladan  foydalanib  tajribada 

qanday  fizik kattalikni  aniqlash  mumkin?

11.  Jism qovushoq suyuqlik  ichida  harakatlanganda vujudga  keladigan 

qarshilik  kuchining  ikki  sababini  tushuntiring.

12.  Stoks  formulasini  yozing va tushuntiring.

13.  Nima  uchun  samolyotning fyuzelyaji  (korpusi)  va  qanotlari suyri 

shaklda quriladi?

14.  Samolyot  qanotining  ko'tarish  kuchini  tushuntiring.

M asala yechish nam unalari