Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

8 3 -   § .  A tm osfcra  b osim i.  T o rrich elli  tajribasi

Yerni  o 'ra b   turgan  havo  qatlam i  atmosfera  deyiladi.

Y er  atm osferasi  o ‘zining  hozirgi  tarzid a  ayni  b ir  vaqtda  ikki 

sa b ab n in g   borligi  tufay li  m avjuddir:  1)  h a m m a   jism la r  kabi 

havoning  tarkibiga  kiruvchi  gaz  m olekulalari  ham   Yerga tortiladi;

2)  gaz  m o leku lalari  uzluksiz  va  ta rtib siz   (xaotik)  h a ra k a td a  

boMadi  (90-  §  q.).  Agar  ogMrlik  kuchi  boMmay,  faqat  m olekulyar 

h arak at  mavjud  boMganda  edi,  m olekulalar  butun  olam   fazosi 

b o'ylab  tarqalib  ketgan  boMar edi.  Agar  m olekulalarning  tartibsiz 

harakati  boMmaganda  edi,  ularning  ham m asi  ogMrlik  kuchi  ta ’siri­

da  Yerga  „qulab  tu s h a r“  va  b utu n  havo  Y er  sirti  yaqinida  yupqa 

qatlam   hosil  qilib  to ‘plangan  boMar  edi.

M olekulalarning tartibsiz  harakati  va  ularga  ogMrlik  kuchining 

t a ’sir  qilishi  natijasida  gaz  m olekulalari  Yer  atrofidagi  fazoda 

atm osfera qatlam ini  hosil  qiladi.

OMchashlar  atm osferani  hosil  qilgan  gazlar  unda  Y er  sirtidan 

yuqoriga  koMarilgan  sari  zichligi  to b o ra  kam ayib  boradigan  holda 

taqsim lanishini  ko 'rsatadi.  Eng  yuqori  qatlam larda  (Yer  sirtidan 

m in g lab   k ilo m etr  b alan d lik d a )  a tm o sfe ra  asta-sek in   havosiz 

fazoga  o ‘tadi.  Atm osferaning  aniq  chegarasi  yo'q.

Atmosfera  ham  Yer sirtiga va  undagi jismlarga  bosim  ko'rsatadi. 

A tm o sfera  b o sim in i  b irin c h i  b o 'lib   1643-  yilda  ita ly a n   olim i 

E.  T o rric h e lli  ta jrib a   y o 'li  b ilan   a n iq lag an .  T o rric h e lli  o 'z

259

---

ta jrib a sin i  q u y id a g ic h a   o 'tk a z g a n .  B ir  u ch i  k a v sh a rla n g a n , 

uzunligi  b ir  m etr,  k o 'n d ala n g   kesimi  1  sm 2  b o'lgan  shisha  nay 

olib,  uni  sim ob  bilan  to 'ld irg an .  S o 'n g ra  nayning  och iq   uchini 

barm o g 'i  bilan  q attiq  berkitib,  uni  sim obli  kosaga  to 'n k a rg a n   va 

sim ob  ichida  nayning  uchin i  ochgan.  Bunda  naydagi  sim obning 

b ir  q ism i  k o sag a  o q ib   tu s h a d i  va  n a y n in g   y u q o ri  u c h id a  

Torrichelli  b o ‘sh lig ‘i  deb  ataladigan  havosiz  fazo  hosil  b o 'lad i 

(143-  rasm ).

Kosadagi  simob  sirtiga  ko'rsatilayotgan  atmosfera  bosimi  nayda 

qolgan  sim ob  ustuni  bosim i  bilan  m u vo zan atlash g an   vaqtda 

n ay d an   sim o b n in g   o q ib   c h iq ish i  to 'x ta y d i.  D em ak ,  P askal 

q o n u n ig a   b in o a n ,  ko sad agi  sim o b n in g   A A t  sa th id a   naydagi 

sim obning  bosimi  ham   atm osfera  bosim iga  teng  bo'ladi.  A m m o 

nayning yuqori  qismida  havo yo'q.  (Aslida bunday emas:  bu  sohada 

sim ob  bug'lari  m avjud,  lekin  bug'n in g   zichligi  ju da  oz  bo'lgani 

uch u n  uning  bosim ini  hisobga  olm asa  ham   bo 'ladi).  Shuning 

uchun  naydagi  sim obning  A A X sathidagi  bosim i  faqat  naydagi  shu 

sim ob  ustuni  og'irligi  tufayli  yuzaga  keladi.  Binobarin,  sim ob 

u s tu n i  b a la n d lig in i  o 'lc h a b ,  a tm o s fe ra   b o sim in i  h iso b la sh  

m um kin.

K uzatish lar  dengiz  sathi  balandligidagi  joy lard a  atm osfera 

bosimi  o 'rta   hisobda  balandligi  760  m m   bo'lgan  simob  ustunining 

bosim iga  teng  bo 'lish in i  ko'rsatadi.  Joy  dengiz  sathidan  qan cha 

baland  b o'lsa,  u  yerda  bosim   shuncha  kam  bo'ladi.  C hunki  havo 

qatlam i  Y er  sirtidan  q an ch a  baland  joylashgan  sari,  u  shuncha 

kam  siqilgan  va zichligi  ham   shuncha  kichik bo'ladi.

Atmosfera bosimi  ham  bosim birliklarida o'lchanadi  (75-  § ga q.).

0°C  tem p eratu rada  balandligi  760  mm   ga  teng  bo'lgan  sim ob 

ustunining  bosim iga  teng  atm osfera  bosim ini  normal  atmosfera 

bosimi  deyiladi.  Bu  bosim   n ech a  Pa  ekanini  aniqlash  uch u n  

balandligi  h -  760  m m  = 0,76  m   va  asos  yuzi  S  =  Ism 2 =  10~4  m 2 

bo'lgan  sim ob  ustunining  og'irligini  hisoblaylik:

P =  mg  =  vpg = hSpg,

bunda  V= h S — simobning  hajmi,  p — zichligi,  p =  13,6  103  ^   ga 

teng,  binobarin,

260

---

/> = 0 ,7 6 m Ю ^ п г • 13,6  103- Н - 9 , 8 ^ = 1,013  105Ра.

т  

sJ

D em ak,  norm al  atm osfera  bosimi  p =   1,013  105 Pa  ga  teng 

ekan.