|
5 5 - § . M e x a n ik en ergiya. K inetik va p oten sia l en ergiya
Biror ish bajara olish qobiliyatiga ega bo'lgan h ar qanday jism
y o k i ji s m la r s is te m a s i en erg iy a g a ega b o 'la d i . M a s a la n ,
d u m alay o tg an s h a r b iro r jism b ilan to 'q n a s h ib , uni siljitadi,
ya’ni ish bajaradi. D em ak, dum alayotgan sham ing energiyasi bor.
C h o 'z ilg a n p ru jin a qisqarib, o 'z in in g avvalgi holatiga qaytar
ekan, o 'z qism lari (o'ram lari)n i yoki boshqa jism larni siljitib, ish
bajaradi. B inobarin, cho'zilgan prujina energiyaga ega bo'ladi.
Y erdan biror balandlikda turgan jism ham energiyaga ega, chunki
jism ni balandlikda ushlab turuvchi bog'lanish yo'qotilsa, bu jism
tusha boshlaydi (harakat qila boshlaydi) va ish bajaradi.
Bu m iso lla rd a n k o 'rin a d ik i, jis m la r ish b a ja ra y o tg a n id a
u la rn in g h o la ti o 'z g a r a d i: d u m a la y o tg a n s h a m in g te z lig i
kam ayadi va b o ra-b o ra to'x tayd i, c h o 'zilg an prujina qisqarib,
avvalgi n o rm a l ( d e f o rm a ts iy a la n m a g a n ) h o la tig a q a y ta d i,
k o 'tarilg an jism tin c h turgan h o la tid an harak atg a kelib, Y er
sirtiga yaqinlasha boradi va hokazo.
179
Energiya jism n in g y o k i jis m la r sistem asining bir holatdan
boshqa holatga о ‘tishda ish bajarish qobiliyatini xarakterlaydi.
Jismlarning mexanik holatiga bog'liq bo'lgan energiya mexanik
energiya deyiladi.
Tashqi kuchlar berilgan jism lar sistemasi ustida ish bajarsa
yoki jism la r siste m a sin in g o 'z i ta sh q i k u ch larg a qarsh i ish
b ajarsa, sistem an in g h o la ti, b in o b a rin , energiyasi o 'zg arad i.
Energiyaning o'zgarishi sistem aning m a’lum sharoitda bajarishi
m um kin bo'lgan ishi bilan o 'lc h a n a d i, y a’ni energiya o ‘zgari-
shining o ‘lchovi ish hisoblanadi. S h u n in g u c h u n ish q an d ay
birliklarda o'lchansa, energiya ham shunday birliklarda o'lchanadi.
Agar sistem aning bo shlang'ich holat deb olish m um kin bo'lgan
q a n d ay d ir b iro r holatidagi energiyasini Ex b ilan , sistem aning
keyingi oxirgi holatidagi energiyasini E2 bilan va sistem aning shu
b o s h la n g 'ic h (b ir in c h i) h o la td a n oxirgi (ik k in c h i) h o la tg a
o 'tg an d a bajargan ishini A bilan belgilasak, u holda
A = E 2 — E l
(П 8 )
deb yo za olam iz. A gar £ , > E 2 b o 'ls a , u h o ld a sistem an in g
energiya zaxirasi hisobiga sistem aning o 'zi tashqi kuchlarga qarshi
ish bajaradi, uning energiyasi kam ayadi. Agar E x < E2 bo'lsa, u
h o ld a tashqi k u ch lar sistem a ustida ish bajaradi, natijada bu
bajarilgan ish hisobiga sistem aning energiyasi ortadi.
M exanik energiya ikki turga — potensial va kinetik energiya-
larga bo'linadi.
Jism larn ing o 'z a ro joylashishiga yoki ayni b ir jism qism -
larining o 'zaro joylashishiga bog'liq bo'lgan o 'z a ro t a ’sir en e r
giyasi potensial energiya deb ataladi.
M a sa la n , Y erga n isb a ta n y u q o rig a k o 'ta rilg a n jism n in g ,
so atlard a k o 'tarilg an toshning, gidrostansiya to 'g 'o n id a g i suv-
ning, deform atsiyalangan pru jinan in g , k o 'tarilg an bo lg 'an in g ,
siqilgan gazning energiyalari potensial energiyaga misol bo'la oladi.
Jism lar orasida ularning bir-birlariga nisbatan vaziyatlari orqali *
b ir qiym atli aniqlanadigan o 'z a ro ta ’sir etuvchi kuchlar ta ’sir
etgan vaqtdagina jism lar potensial energiyaga ega b o 'la oladi.
B oshqacha qilib aytganda, o 'z a ro ta ’sir etuvchi jism lar yoki jism
qismlari bo'lgandagina potensial energiya haqida gapirish mumkin.
180
Jism lar yoki jism qism lari orasidagi o 'z a ro ta ’sir q an ch a kuchli
b o ‘lsa, potensial energiya ham shuncha katta bo'ladi.
Jism larning harakat qilishi tufayli ega bo'ladigan energiyasi
kinetik energiya deb ataladi.
M a sa la n , ish q a la n ish k u c h in i y engib h a ra k a tla n a y o tg a n
avtom obilning energiyasi, uchib ketayotgan sam olyotning en e r
g iy asi, qiya n o v d a n d u m a la b tu sh a y o tg a n m e tall s h a m in g
energiyasi, elek tr stansiyalar tu rb in alarin i ay lan tirad ig an suv
energiyasi, sham ol tegirm onlarini yoki sham ol elektr stansiya-
larini ishga tushiruvchi sham ol energiyasi, tushayotgan bolg‘a
energiyasi kinetik energiyaga misol b o ‘la oladi.
H am m a h o llard a, energiya kattaligi haqida bajarilgan ish
kattaligiga qarab fikr yuritiladi. Bolg'a qancha vaznli bo'lsa va qancha
katta tezlik bilan mixga urilsa, mixni taxtaga shuncha k o 'p ro q
kiritishi m um kin va bunda shuncha k o 'p ish bajariladi. Binobarin,
jism q an ch a ulkan b o 'lsa va u q an ch a tez harakatlansa, kinetik
energiya kattaligi shuncha k o 'p bo'ladi.
Jism n in g k in e tik va p o te n sia l e n e rg iy alarin in g y ig 'in d isi
jism ning to ‘la m exanik energiyasi deb ataladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
