Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

Farqlash vazifasi: 
Har qanday nom nimanidir belgilash, atash va shu orqali 
uni boshqa narsalardan farqlash, ajratish zaruratidan kelib chiqadi. Xuddi shunday
36

---

gazeta  sarlavhalari  ham  matnlami  nomlash  orqali  bir-biridan  farqlashga  xizmat 
qiladi.
Sarlavha matndan oldin o ‘qiladi.  0 ‘quvchiga zamr axborotni topishga, eng 
muhim  va  qiziqarlisini  tanlab  olishga  yordam  beradi.  Gazetaning  biror  sonini 
qo'lga olgan o'quvchi  dastlab undagi  sarlavhalami  nazardan  o‘tkazadi.  Gazetxon 
sarlavhalar  bilan  tanishish  natijasida  olgan  taassuroti  bo'yicha  o‘zining 
qiziqishidan kelib chiqib biror axborotni o‘qishga kirishadi.
Farqlash  vazifasi  ma’lum  bir  matiming  sarlavhasi  bilan  bevosita  bog‘liq 
bo‘lmay,  bu,  odatda,  gazetaning  ma’lnm  sonida  berilgan  barcha  sarlavhalar 
asosida,  ulami  o‘zaro  qiyoslaganda  aniq  bilinadi.  Shu jihatdan  gazeta  ruknlarini 
kitobchilikda  qism  yoki  boblarga  qo‘yiladigan  sarlavhalarga  qiyoslash  mumkin. 
Ruknlaming  asosiy  vazifalaridan  biri  ham  ma’lum  soha  yoki  mavzuga  oid 
axborotlarni  guruhlash,  boshqalardan  farqlash  sanaladi.  Sarlavhalaming  farqlash, 
chegaralash  vazifasi  o‘quvchini  jalb  etish  vazifasi  bilan  chambarchas  bog‘liq 
bo‘ladi va bu ulaming axborot berish xususiyatidan kelib chiqadi.
Xabar  berish  vazifasi:  Sarlavha  maqola  yoki  xabaming  mazmuni  bilan 
bogiiq  bo‘lganligi  sababli  unda  axboriylik  (informativlik),  ya’ni  xabar  berish 
vazifasi  ham  namoyon  bo'ladi.  Bu  vazifa  atab  qolmasdan  matn  haqida  ozgina 
bolsa-da,  xabar  beradi.  Bu  ma’lumot  esa  turli  shakl  va  ko‘rinishlarda  bo‘ladi: 
“Sud  jarayoni  boshlandi”,  “Sholi  ekish  boshlandi”,  “Prezident  elchilami  qabul 
qildi”,  “Tashriflar  yakuniga  bag‘ishlandi”  kabi  sarlavhalardan  ayon  bir  xabar 
anglashiladi.
Reklama  qilish  vazifasi:  Gazeta  sarlavhalariga  xos  bo‘lgan  yana  bir 
xususiyat reklama vazifasini  o‘tash hisoblanadi.  Bunda sarlavha alohida vositalar 
yordamida o‘quvchini qiziqtiradi, uning e’tiborini tortadi. Har qanday maqolaning 
sarlavhasi  matn  mazmunini  ifodalash  bilan  birgalikda,  o'sha maqolani  o‘qishga 
gazetxonni  chaqirishi  ham  kerak.  Reklama  qilish  vazifasi  oshkora yoki'  pinhona 
ifodalanishi  mumkin.  Ba’zi  sarlavhalarda  bu  vazifa  asosiy  sanaladi,  boshqasida 
yordamchi  vazifani  o‘taydi.  Ular  ko‘pincha  g'ayrioddiyligi,  tasodifiyligi,
31

---

xabardagi  asosiy  fikr va  voqea-hodisani  aniq ko‘rsatmasligi,  iekin  shunga  ishora 
qilish  bilan  ajralib  turadi.  Misol  uchun:  “Ko‘ngil  ko‘chalari”  gazetasida 
“SPIDning  narxi  qancha?”  nomli  maqola  chiqqan.  Ushbu  maqolaning  sarlavhasi 
gazetxonda  g'ayritabiiy  qiziqish  uyg‘otadi  va  uni  o‘qishga  undaydi.  Demak,  bu 
maqola  sarlavhasi  o‘z  o‘mida  reklamalik vazifasiш  bajargan  desak  boiadi  Shu 
o'rinda ‘‘Nega?” degan savol tug Uadi.  Chunki sarlavha SPIDntng ta’rifini, xunuk, 
bedavo  dard  ekanligini  tasvirlab  rsklama  qilish  vazifasida  kelgan.  Sarlavhani 
ko‘zdan  kechirgan  o‘quvchida  bir  necha  savollar  paydo  boiishi  mumkin. 
Qayerda? Kim? Nima uchun? kabi va bu bevosita maqolani o‘qishga undaydi.