|
olishidagi
sarlavhalaming alohida
o‘rni
bor. Sarlavha qisqa, ko pincha atigi bir
necha so'zdan
iborat
boiib ,
matnning nomini aks ettiradi. Mana shu matn nomi
33
aks etgau so‘z yoki ifodadan biz matn mohiyatini ham anglab olamiz. Chunki,
sarlavha - yarim maqola. Gazeta sarlavhalarini, o‘z navbatida, bir necha turlarga
boiish mumkin: ruknli, izohli, maqol va iborali kabi. Bular xususida gapirishdan
oldin sarlavha vazifalari haqida so‘z yuritmoqchimiz. Sarlavhalar asosan uch
vazifani bajaradi. Bular: maqolani nomlash, maqolaning mazmunini bildirish
hamda reklama qilish vazifalaridir. Ayrim ishlarda sarlavha tashviq qilish,
ishontirish, izohlash, bayon qilish vazifalarini bajarishi ham aydlgan.
Gazeta sarlavhalari sodda va ravon boiishi bilan birga axborotning
mazmuni haqida ham tushuncha berishi lozim. Bu talab gazeta sarlavhalarining
xilma-xil tuzilishdagi turlarini, toiiqsiz va atov gap ko‘rinishlarini yuzaga keltirib
cliiqargan ayrim tuzilmalaming ishlatilishini faollashtirgan. Misol uchun:
0 ‘zbekiston-Yanoniva” “Biz va lahorT kabi sarlavhalar matndan yozib olingan
uyushiq boiaklarini eslatadi va ulardan mazmunning munosabatdor, muqoyasa
qilinadigan maiumotlarini o‘z ichiga olishi anglashiladi.
Gazeta materiallariga qo'yilgan sarlavhalar manbachalik nuqtai-nazardan
ham muhim rol o‘ynaydi. Har bir sarlavha uchun tegishli shriftlar tanlay bilish va
uni joylashtirish, bezak berish ya’ni dizayn qilish, mavzuga mos tushuvchi suratlar
qo‘yish gazetxonni jalb qilishning muhim omillaridan biri hisoblanadi. Bulaming
barchasi reklamalik vazifani mustahkamlashga xizmat qiladi.
Bu vazifa ko‘pincha o‘zining tasodifiyligi, xabardagi asosiy fikr yoki
hodisaning aniq koisatmasligi, lekin shunga ishora qilish bilan bir qatorda
ko'pchilikka notanish so'zlar, neologizmlar va okkazional yasalmalarning,
qisqartma so‘zlarning va tasviriy ta’sirchan vositalarning sarlavhaga chiqarilishi
bilan ham bogiiq. “Olovkorlar”, “Spirstmenlar” kabi.
Tag sarlavhalar shriftlari bosh sarlavha shriftiga qaraganda kichikroq
hgrflar bilan yoziladi va tartib bilan ketma-ket qo‘yiladi. “Qizilqum manzaralari”
m^qolasi ham matmiing o‘rta qismida alohida ko‘zga tashlanadigan harflar bilan
terilib, maxsus to‘rtburchak ichiga olingan. Izoh beruvdHTtag sarlavhalar esa uning
atrofida, voqea rifojiga qarab qoilanilgan.
34
Sarlavhalaming turli xil vazifalami bajarishi, tuzilishi, tarkibi jihatdan
xilma-xil ko'rinishlarda kela olishi mumkinligi bilan hain izohlanadi.
Gazeta sarlavhalari ifodasini ikki xil tushunish mumkin:
1) Gazetaningumumiy sarlavhasi (ya’ni nomi);
2) Undagi maqola va materiallarga qo‘yiladigan sarlavhalar.
Gazetadagi material va maqolalarga qo‘yiladigan sarlavhalar to‘g‘risida
gapirishdan oldin umumiy sarlavhalar xususida qisqacha to‘xtalib o‘tmoqchimiz.
Har bir matbuot nashrining birinchi sahifasida, odatda, boshqa
sahifalardagiga nisbatan kamroq material ketadi. Chunki ushbu sahifada o‘sha
nashming nomi, ya’ni umumiy nomi bilan birgalikda uning nashr ko‘rsatkichi,
sanasi, nechanchi yildan boshlab chiqayotgani hamda nashr muassisi bo‘lgan
tashkilot nomi singari ma’lumotlar joy oladi. Shu bilan birgalikda, ma’rifatga,
adolatga chaqiruvchi turli chaqiriqlar ham shu sahifa tepasidan joy oladi.
Sarlavha va matn kompozitsiyasi. Biz yuqoridagi fikrlarimizda sarlavha
ma’lum doiradagi mavzuni yorituvchi va shu haqida gazetxonga axborot berishi
haqida to‘xtalib o‘tdik. Endigi ko‘radigan masalamiz sarlavha va matn mosligi
hamda sarlavhaning mavzuda takrorlanishi borasidadir. Demak, sarlavhaning
material matni bilan bevosita bog'liqligi uning kontekstida, ma’lum gap yoki
murakkab sintaktik butunlik ichida takrorlanib kelishida yoxud matnning biror
yerida sarlavha tuzilishining bir oz o‘zgartirib, ba'zan mazmunan unga yaqin
bo‘lgan tarzda ishlatilishida aniq ko‘rinadi.
Ayrim hollarda sarlavha matnda aniq ochib berilmasdan, yashirin tarzda
matn tagida, uning ma’nosida berilishi mumkin.
Sarlavhalaming vazifalari. Badiiy, publitsistik, ilmiy matnlar va gazeta
sarlavhalarining
sintaktik
tuzilishi,
bajargan
vazifalarini
k6‘rsatishga
bag‘ishlangan bir necha maxsus ishlar mavjud. Lekin ularda sarlavhalar vazifasini
belgilash masalasida ma’lum farqli nuqtalar, qarama-qarshiliklar uchraydi,
35
Aksariyat olimlar har qanday sarlavha uchun asosan uchta: atash
(nominativ), xabar berish (informativ), ma’lum qilish (reklama) vazifasi xos
boiib, ular o‘rtasida raqobat va o‘zaro bogliqlik bor, deb hisoblashadi.
Sarlavhalaming tashviq qilish, ishontirish va bayon qilish vazifalarmi ham
bajarish lozim. Ishontirish va mazmunni ixcham bayon qilish vazifasi gazeta
sarlavhalari uchun ham xos bo1 lib, ular yana boshqa vazifalarni ham bajaradi.
Gazeta sahifalarini kuzatish sarlavhalar quyidagi vazifalarni bajarishi mumkinligni
ko‘rsatadi:
1) atash; 2) farqlash; 3) xabar berish; 4) reklama qilish; 5) ishontirish; 6)
ko'rsatma berish: 7) tashviq qilish; 8) murojaat qilish; 9) ixcham izoh va
boshqalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
