|
Agga chonhvahan sarami nugu vo?
(Boya telefon qilgan kirn edi?)
Bugungi kunga kelib “xao” so‘zlashuv shaklida gapiruvchilaming soni juda kamayib ketgan. Ayniqsa, yoshlar bu shakldan foydalanmay qo‘yishgan. Uning o‘miga “xaeyo” so‘zlashuv shakli afzal ko‘rilmoqda.
Samimiy doiraning yuksak darajasida qo‘llaniladigan "xaeyo" hozirgi kunda eng keng tarqalgan so‘zlashuv shakli bo‘lib, u tinglovchining ijtimoiy mavqeyi o'zidan yuqori yoki hurmat ko'rsatilishi kerak bo‘lgan kishiga nisbatan qo'llaniladi. Bu qolipdan ko‘pincha yuqori mavqedagi kishi bilan rasmiy doiradan tashqarida gaplashilganda foydalaniladi.
Ta’lim jarayonida o'qituvchi o‘quvchilarga umumiy tarzda murojaat qilganda “xaeyo” shaklidan foydalanadi. Lekin muayyan o'quvchiga individual tarzda murojaat qilganda “banmal” qolipini qoilaydi. “Xaeyo” ish joylaridagi xodimlar va mijozlar orasida, bolalaming ota-onalari va oila kattalariga, shuningdek, o‘quvchilaming o‘qituvchilariga nisbatan ishlatadigan so'zlashuv shaklidir. “Xaeyo” so‘zlashuv shaklining ko'rsatkichi -yo qo'shimchasidir:
Ijjokiro kotjang kase vo (Bu tarafga qanb to‘g‘ri keting.)
Rasmiy doiraning о ‘ta yuksak darajasida qo ‘llaniladigan “xapshio ” so ‘zlashuv shakli koreys tilidagi hurmat shakllari orasida tinglovchiga eng ko‘p hurmat ko‘rsatiladigan o‘ta rasmiy darajachgi so'zlashuv shaklidir. “Xapshio” so‘zlashuv shaklida hurmat darajasi shunchalik yuqori bo‘lganidan uni quyi va teng maqomdagi kishilarga nisbatan qo'llash to‘ g‘ri bo'lmaydi. Mazkur shakl faqat o‘zidan yuqori darajadagi kishilarga nisbatan ishlatiladi. “Xapshio” so‘zlashuv shakli “xaeyo” so‘zlashuv shaklidan hurmat va rasmiyat darajasiga ko‘ra farq qilali. Ba’zan ular o'rin almashishi mumkin:
Danyo ogess sipnida (“xapshio” Borib kelaman)
Danyo ogess о yo (“xaeyo” Borib kelaman).
93.2. Hurmat darajasining murojaat shakllarida aks etishi
Hurmat darajalari murojaat shakllarida ham o‘z aksini topgan bo‘lib, ular qariyb 14 ta pog'onani o‘z ichiga oladi. Oilada, ish joylarida, ko‘cha- kuyda, bozorlarda, xullas, kundalik hayotning turli jabhalarida qo‘llaniladigan murojaat shakllari “Uri maliy yejol” (Tilimizning nazokat qoidalari) nomli katta bir kitobga jamlanganligiga qaramay, koreys tilidagi murojaat shakllari tizimi qorishiqligicha qolmoqda1. Hatto, koreyslaming o'zlari ham ba’zan suhbatdoshlariga qaysi pog‘onadagi murojaat shaklini ishlatish kerakligini bilmay qiyin ahvolga tushib qolishadi.
Koreys oilasidagi munosabatlar g‘oyatda murakkab bo'lib, “mendan katta // mendan kichik” shartiga qat’iyan amal qilinadi. Kattalarga har doim “sizlab” murojaat qilinadi. Otaga aboji, onaga omoni, deb murojaat qilinadi. Aboji va omoni “yuqori” daraja hisoblanadi. Yaqin o‘rtoqning ota-onasiga ham aboji, omoni, deb xitob qilish munikin: Aboji, jo Colsu cingu Yoyhoibnida. “Ota, men Cholsuning o‘rtog‘i Yongxo‘man”.
Koreys tilida “yuqoriroq” darajadagi murojaatni ifodalash uchun murojaat shakllariga “-nim” hurmat qo‘shimchasi qo‘shiladi: abonim, omonim. Turmushga chiqqan qiz qaynotasiga abonim, qaynonasiga omonim, deb murojaat qiladi93 94.
Koreys tilidagi hurmat darajalari ayniqsa, rasmiy murojaat shakllarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Rasmiy murojaat shakllarida boshqalardan farqli o'laroq, hurmat belgisi kuchli bo‘lib, shaxsning mavqeyi, inansabi, lavozimi, vazifasi, kasb-kori, unvoni va yoshiga ko‘ra quyidagicha darajalanadi:
eng oliy darajadagi hunnat shakli;
oliy darajadagi hunnat shakli;
oddiy hurmat shakli;
orttirilgan darajadagi hunnat shakli.
’ri Eng oliy darajadagi hunnat shakli o‘ta rasmiy doiraga xoslangan bo‘lib, hukumat rahbarlari, xususan, prezidentga murojaat etilganda qo‘llanilao; Mazkur darajada nutq yo‘naltirilgan shaxsga nisbatan “Zoti oliylari”, “Jai.nbi oliylari” singari oliy darajadagi hurmat ifodalari va muhtaram so‘zimn jstifoda etiladi. Koreys tilida “Zoti oliylari”, “Janobi oliylari” ma’nosida Yakha so‘zi ishlatiladi: Kakha Detdngryong (Prezident Janobi oliylari).
Oliy darajadagi hurmat shakli hukumat rahbarlari, elchilar va mansabdor shaxslarga nisbatan qo‘llanib, -nim hurmat ko‘rsatkichi yordamida hosil qilinadi: Jangwan-nim - Muhtaram vazir, Desa-nim - Hurmatli elchi janoblari, Sijang-nim - Hurmatli shahar hokimi, (Sdn-nim) yorobun - Xonimlar va janoblar.
Oddiy hurmat belgisi rasmiy murojaat shaklining eng keng tarqalgan turi bo‘lib, unda “kasb + -nim”, “unvon + -nim” qoliplari faol qo'llaniladi: (sil)jang-nim - hurmatli rais, gwajang-nim -- hurmatli mudir, hakjang-nim — hurmatli dekan, sonseng-nim - hurmatli ustoz, kydsu-nim - hurmatli domla, hurmatli professor va h.k. Koreys nutqida sonseng (o‘qituvchi, ustoz), kydsu (domla) va boshqa shunga o'xshash so‘zlami -nim hurmat ko‘rsatkichisiz qo‘llash mumkin emas.
Rasmiy muloqotda adresatga “unvon + -nim” va “familiya + unvon + - nim” qoliplarida murojaat qilish ham kuzatiladi: Kydsu-nim (Professor); Kim kydsu-nim (Professor Kim). Bu o'rinda “familiya + unvon + -nim” qolipli murojaatdagi hurmat darajasining “unvon + -nim”ga nisbatan bir pog'ona pastligini qayd etish lozim. Chunonchi, Kim kydsu-nim (Professor Kim) yoki Lee sonseng-nim (Li ustoz) kabi xitoblar bir joyda ishlaydigan hamkasblar va kundalik turmushdagi tanishlar orasidagi muomalada ishlatilishi mumkin. Shuningdek, “familiya + unvon + -nim” qolipi qo'llanganda adresatning shaxsi aniqlashib, “unvon + -nim” dagi mavhumlik, chalkashlik bartaraf etiladi.
Koreys rasmiy muloqotida orttirilgan darajadagi hurmat shakli -si ko‘rsatkichi orqali ifodalanadi. Qadimda bu qo‘shimcha yuqori tabaqadagi kishilaming quyi tabaqadagi kishilarga murojaatida qo‘llangan bo‘lsa, bugungi kundalik rasmiy muomalada eng faol ishlatiladigan neytral hurmat shakli hisoblanadi va “familiya + ism + -si” hamda “ism + -si” qoliplarida aks etadi. Masalan, Kim Minhd-si (“familiya + ism + -si”) singari murojaat shakli bir joyda ishlaydigan va tengdosh (yoki orada ozgina yosh farqi bo‘lgan) hamkasblar orasida hamda muayyan rasmiy munosabatlarda ishlatiladi. Kim Minho-si xitobi Kim kydsu-nimchz\ik yuqori humjatni aks ettirmaydi. Shu bilan birga, “ism + -§i” qolipidagi Minhd-si murojaatida ham hurmatning darajasi Kim kydsu-nimdek yuqori bo‘lmaydi,,
Do'stlaringiz bilan baham: |
