Шодиев Т. Ш., Ишназаров А. И., Алимов Р. Х. ИҚтисодий ўсишнинг математик

пасайиш (рецессия)
босқичидир. Бунда ишлаб чиқариш 
ва бандлик даражалари камаяди, аммо баҳонинг ўсиш даражаси пасаймайди. Бу 
босқич фаол ва узоқ давом эцагина баҳонинг ўсиш даражаси сустлашиши 
мумкин. 
Пасайишнинг қуйи
нуқтасида ишлаб чиқариш ва бандлик энг қуйи 
даражага тушади ва тургъунлик даври бошланади.
Кўтарилиш
босқичида ишлаб чиқариш ва бандлик даражаси аста-секин 
ошиб, ишлаб чиқариш қувватларидан тўлиқ фойдаланиш ва тўлиқ бандлик 
даражасига эришилади. 
Юқорида таъкидлаганимиздек, иқтисодий даврлар бир хил босқичларга 
эга бўлсада, аммо улар давомийлиги ва фаоллигига кўра ўзаро фарқ қилиб 
туради. Шунинг учун ҳам иқтисодчилар бу жараёнларни иқтисодий даврлар деб 
эмас, балки иқтисодий тебранишлар деб аташ тўғри бўлади деб ҳисоблашади. 
Иқтисодий тебранишларнинг асосий сабаби сифатида эса улар уч омилни 
кўрсатишади.
Бир гуруҳ олимлар иқтисодий тебранишларнинг асосий сабаби - техника 
ва технологияларда рўй берадиган ўзгаришлар деб ҳисоблайдилар. Уларнинг 
фикрича, фан-техника ютуқларини қўллаш натижасида иқтисодиётда ўсиш рўй 
беради. Масалан, автомобилнинг яратилиши ёқилғи саноати, нефт қазиб 
чиқариш, кимё, йўл қурилиши материаллари саноатларининг жадал 
ривожланишига сабаб бўлди. Янги технологиялар ишлаб чиқариш 
унумдорлигини бир неча баравар ошириш эса, илгари фойдаланилмаган 
ресурсларни ишга тушириш имконини беради. Аммо, техник ва технологик 
янгиликларнинг доим ҳам яратилавермаслиги, иқтисодиётдаги тебранишларга 
сабаб бўлади. 
Олимларнинг яна бир гуруҳи иқтисодий босқичларни сиёсий ва 
тасодифий вазиятларга боғлашади. Бу жараённи монетар сиёсатга боғлайдиган 
олимлар ҳам мавжуд. Яъни, давлат қанчалик кўп пул босиб чиқарса, унинг 

---

173 
қадри шунчалик камайиб боради ва аксинча, пул миқдори қанчалик кам бўлса, 
ишлаб чиқариш кўламининг пасайиши ва ишсизлар сонининг ортиши 
шунчалик тезлашади.
Хуллас, иқтисодий босқичларни баҳолашга турли хил ёндашувлар 
мавжуд. Аммо, барча иқтисодчилар ишлаб чиқариш ва бандлик 
даражаларининг ялпи талаб; бошқача айтганда, ялпи харажатлар миқдорига 
боғлиқлиги ҳақидаги фикрни қўллаб-қувватлайдилар. Чунки, корхоналар ўз 
товар ва хизматларини уларга талаб бўлсагина ишлаб чиқаради. Яъни, талаб 
катта бўлмаганда, корхоналарда товар ва хизматларни катта миқдорда ишлаб 
чиқариш фойдали эмас. Ўз навбатида, ишлаб чиқаришда бандлик ва 
даромадлар даражаси ҳам, айнан шу сабабли, паст бўлади. Ялпи харажатлар 
миқдори қанчалик кўп бўлса, ишлаб чиқаришнинг ўсиши катта фойда олиб 
келади ҳамда ишлаб чиқариш, бандлик ва даромадлар даражаси ортиб боради.
Иқтисодий тебранишлар сабабларини, уларга таъсир этувчи омилларни 
ўрганиш, иқтисодий тебранишлар амплитудасини қисқартириш барча 
ҳукуматлар макроиқтисодий сиёсатининг муҳим мақсадларидан биридир.