Shifokor va bemor fanidan «Shifokor va bemor» oquv qo’llanma

3 .Verbal muloqotning asosiy shartlari va qoidalari
 Donolar hikmatlari asnosida so'z atalmish zar-oltin yoinki cho'g' bilan
qanday munosabatda bo'lgan ma'qul? Bu haqda quyidagi bandlar orqali
ma'lumot olish mumkin:
1. 
Bir kishi so'z boshlaganda juda zarurat bo'lmasa tashlab ketmang,
oxirigacha eshiting. So'zlagan vaqtingizda qichqirmang, qizishib ketmang, odob,
tarbiya doirasidan chiqmang.
2. 
Yolg'on aralashtirib so'zlamang, to'g'ri so'zlang, hech kimni g'iybat
qilmang, birovning gapini orttirib, ko'paytirib so'zlamang.
3. 
Tilingizni yomon so'zlarga o'rgatmang, eshitgan hamma gapni
to'g'ri deb ishonavermang, tekshiring, to'g'ri bo'lsa so'zlang. Nutqingizni juda
cho'zib yubormang.

---

62
4. 
Muloqotda  biror kishi haqida noloyiq so'zlar aytmang. Boshqalarga
gap bermasdan faqat o'zingizgina so'zlab, hammani bezor qilmang,
odamgarchilik so'zda emas, balki amalda ekanini unutmang.
5.  Ota-bobongizni, o'zingizni hadeb maqtab, kerilib yurmang.
Kamolotdan, ya'ni mukammallikdan mahrum bo'lgan odamga quruq so'z bilan
maqtanib yurish soyasida kamolot kelmaydi.
6.  Biror narsa to'g'risida so'rasalar, qo'pollik bilan emas, odob
tarbiyasiga rioya qilib javob bering. Tinglovchi kishi so'zingizni yana qaytarib
aytishni so'rasa, yo'q demay, qaytarib ayting.
7. 
Agar bir voqea to'g'risida gapirmoqchi, fikringizni bayon qilmoqchi
bo'lsangiz, avvalo yaxshilab o'ylab, tarbiya odobiga rioya qilib, muloyimlik
bilan so'zga kirishing, so'zingizni qasam ichib quvvatlamang, o'z fikringizga
o'zingiz hayron bo'lib qolmang, o'z flkriga hayron bo'lish - nodonlar odati,
qasam ichib: «Mening so'zim to'g'ri», - deb da'vo qilish yolg'onchilik alomatidir.
8. 
Zaruriyat bo'lmasa, qayg'u-alamli xabarlarni so'zlamang. Hikoya
yo'li bilan bo'lsa ham odob, tarbiyaga qarshi bo'lgan so'zlarni og'zingizga
olmang. Zimmangizga omonat qo'yilgan sirlarni fosh qilmang.
9. 
Hech kimni yomon so'zlar bilan tilga olmang, ta'na va tuhmatdan
uzoq bo'ling, jamoa oldida ikki kishining pichirlab so'zlashuvi odobsizlikdir,
buni yodingizdan chiqarmang.
10.  Ota-bobolarimiz, «Yaxshi so'z-jon ozig'i, yomon so'z-bosh qozig'i»
deganlar. Bobolarimizning bu hikmatli so'zlariga amal qiling, hamma bilan
yaxshi muomalada bo'ling, hech kimning diliga ozor bermang, yaxshilik qilishni
o'zingizga odat qilib oling. To'g'rilik sizga yo'ldosh bo'lsin, egrilikdan uzoq
yuring. Yaxshi so'zlash ham buyuk san'atdir. Har narsaning chegarasi bo'lgani
kabi, kishi faoliyatining barcha qirralari, jumladan, so'zlashish san'atining ham
odob doirasi bor. Yaxshi, shirin, odobli so'zlashish uchun quyidagilarga e'tibor
berilsa, maqsadga muvofiq bo 'ladi:
1. 
So'zning mantig'i, go'zailigi va boyligi insonning jamiyatda o'z

---

63
o'rnini topishida, kishilar hurmatini qozonishida muhim ahamiyat kasb etadi.
So'zlari sermazmun, muloyim kishilarning gapini boshqalar miriqib tinglaydi.
2. 
Shirinsuhanlik, go`zal notiqlik sanatiga ega bo'lish ham baxtdii -
nutqi shirin kishilarning do'sti, yoru birodarlari ko'p bo'ladi. Shirin va oqil so'z -
umr ozig'i va do'stliknmg mustahkam kalitidir.
3. 
Shirinso'zlik kishi umrini uzaytiradi. Bu fazilatga badiiy asarlarni
o'qish va nutqni mashq qilish orqali erishish mumkin.
Buyuk allomalar Jomiy, Lutfiy, Navoiy, G'alur G'ulom, Oybeklar ko'plab
o'qish, o'r ganish orqali so'z san'atkorlari bo'lib yetishganlar.
Kishi xalq og'zaki ijodi namunalaridan, ya'ni ertak, hikoya, rivoyatlarni
ko'p o'qisa, tinglasa ham so'z boyligi ortib, shirinso'z va ma'noli gapiradigan
bo'ladi.
4. So'zlashish me'yorini ham bilish kerak. Ko'p gapirish odobdan emas.
Sukut saqlash yaxshi odob, so'zni qisqa, aniq ifodalash katta san'atdir. So'z -
gavhardir. Gavhar esa noyobdir.
        Bemor bilan muomalaga kirishishning o 'ziga yarasha shartlari bor, albatta.
Shifokor bemor xastaligining taxminiy diagnozini, shaxsini, kasbini, ijtimoiy
sharoitini, saviyasini, dunyoqarashini, bilim darajasini, lashqi psixik belgilarini
o'rganganidan so'ng, o'zini ham bu muloqotga ruhan tayyorlaganidan keyingina
u bilan muloqot qilish uchun ma'naviy haqqi paydo bo'ladi. Bemor va shifokor
muloqoti (shartli ravishda) ikki doirada kechadi. Birinchi, tashqi doira zanjirida
yuqorida aytilgandek, shifokorning bemor bilan muloqotga tayyorlanish
bosqichidagi amallar kiradi. Ikkinchi, ichki doirani esa bemor shaxsini, uning
kasallik sabablarini begilovchi dalillar zanjiri tashkil etadi.
Birinchi doira sohibining mahorat darajasi qay darajada yuksakligi uning
ikkinchi doiraga «ko'prik» sola olish san'ati bilan belgilanadi. Aynan shu
«ko'prik» solinganidan so'ng bemor shifokorga ishonch va umid ko'zi bilan
qaray boshlaydi.
Shifokor bemor bilan muloqotning avvalidayoq uning saviyasiga mos

---

64
ravishda suhbatlashishi muhim. Bemor hunarmand bo'lsa, shunga mos
maqomda, akademik bo'lsa, albatta, uning yuqori saviyasiga yarasha muomala
qila olishi asosiy talablardandir. Shifokor beixtiyor bu holatning aksini qilsa, u
holda o'zining tuzatib bo'lmas xato qilganini bir umr afsus bilan eslab yurishiga
to'g'ri keladi. Shifokor bemorni o'rab turgan atrof-muhitga katta e'tibor bermog'i
lozim. Uning botiniy va zohiriy ko'rinishi bemor bilan kechadigan muloqotiga
bevosita ta'sir o'tkazishi mumkin. Xususan, bemor yotgan xona shinam, ozoda,
havosi toza bo'lishi, albatta, uning ruhiyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Bu - botiniy
ta'sirdir. Zohiriy ta'sir esa bemor atrofida kechadigan ijtimoiy hayot: boshqa
bemorlarning, kichik tibbiy xodimlarning yoki tashrif buyuruvchilarning salbiy
xatti-harakatida ko'rinadi. Bu ta'sirga, atrofdagi shovqin-suronlar, qo'shni
bemorlarning muloqoti, hatto, shifokorning yoqimli bo'lib tuyulgan tovushi,
mimikasi, jestlari ham kiradi.
Shifokor, bemor bilan muloqotga kirishar ekan, uning ko'z o'ngida ma'lum
ma'noda kamchiliklardan holi, yuksak axloqli inson sifatida gavdalanishi zarur.
O'z axloq normalarini to'g'ri belgilay olmagan shifokor bemor ko'z o'ngida
obro'sizlanadi. Obro'sini yo'qotgan shifokorning esa, tabiiyki, o'z bemori bilan
talab qilingan saviyada muloqot qilishga ma'naviy haqqi bo'Imaydi. Shifokor
ma'naviyati deganda, ma'nili fikrlashi, so'zlashi, shuningdek shaxsiyatidagi,
tarbiya va odobidagi hamda amaliyotidagi barcha ijobiy xatti-harakatlar
majmuasi tushuniladi.
       Allomalar aytadilar-ku, yer yuzida uzoq muddat qamal qo'yishga eng
muhtoj narsa tildir, deb. Shifokor aynan shu qoidadan holi sub'ekt bo'lmog'i
kerak. Shuningdek, bemor bilan muloqotda uning diqqati va ixtiyorini shifokor
suiste'mol qilmasligi, ya'ni so'zda me'yorni saqlay bilishi muhim. Aytar so'zni
ayt, aytmas so'zdan qayt, deydilar. Shifokor bemor bilan muloqotda unga baayni
zarur gaplardan so'zlamog'i uning amaliyoti uchun juda foydalidir. Ibn Burayda
aytadi:«... Yaxshi so'zlarni so'zlagin, foyda topgaysan, yomon so'zni aytishdan
o'zingni tiygin, salomat bo'lgaysan...» Zero, «Inson a'zolari ichida eng

---

65
harakatchan va juda yengil harakat qiladigani til bo'Iib, shu bilan birga insonga
eng zararlisi ham udir».
      Bemor shifokor bilan muloqotdan so'ng o'zini ruhan tetik va yengil his
etishi kerak. Mohir shifokor haqida aytish mumkinki, yaxshi suhbatdosh
atirfurushga o'xshaydi, garchi u senga atridan bermasa ham xushbo'y hidi yetib
turadi. Shifokor bemor ko'nglini ko'tarib agar u yosh bo'Isa, «hali to'yingizda
osh yeymiz, xizmat qilamiz», yoshi ulug'roq bo'Isa - «hali nevara-yu
chevaralaringizni boqib yurasiz», qabilida gaplar aytishi kerakki, bemor
beixtiyor bunday ko'ngilga yoquvchi muloqotni mamnuniyat bilan eslasin. Har
bir shifokor Mahmud Qoshg'ariyning: «Bilag'on odamlarning nasihatlaridan
foydalan. Chunki yaxshi so'z ta'sir qilgach, dilga joylashadi», degan
purhikmatlarini yodda olib qolishi foydadan holi emas.
Zero, I.V. Gyote aytgandek, «so'zni ishonch bilan gapir, eshituvchilarga
ta'sir etish esa o'z o'zidan kelib qoladi».
So 'z orqali muloqot (verbal muloqot) o'zaro munosabatning asosiy
ko'rinishidir, bunda quyidagi qoidalarga  rioya qilmoqlik maqsadga muvofiq:
   -Tushunarli tarzda so'zlang;
- So'z ohangingiz bosiq va mayin bo'lsin;
- O'rinsiz savollar bilan bemor g'ashini keltirmang;
- Ikki yo ko'p ma'noli so'zlarni ishlatmang;
- Ko'rsatmalarni aniq bering;
- Ilojsiz muolaja, dori-darmonlarni va'da qilmang;
- Bemor sizni tushunmay qolsa, erinmasdan so'zlaiingizni yana
takrorlang;
- Siz bilan suhbatda bemor o'zida tug'ilgan savollarga javob topganiga
ishonch hosil qiling;
- Zarurat bo'lganda bemorga tegishli mutaxassisni tavsiya eting;
- Bemorga zarurat paydo bo'lganda o'z telefon raqamlaringizni bering va
telefon orqali so'zlashuvdan qochmang, bemorga tekshiruv natijalarini

---

66
muntazam ravishda aytib turing;
- Tavsiyalaringizni, ko'rsatmalaringizni nazorat qilib turing;
- Punktual bo'ling (puntktual - fransuzchadan punktuel - nuqta, ya'ni
aniq, saranjom-sarishta, va'dasini vaqtida bajaruvchi);
- Qabul vaqtiga kech qolsangiz bu haqda telefon orqali ogohlantiring;
- Davo ijobiy natija bermasa kerakli mutaxassisga yuboring;
- Zarur bo'lsa shifoxona (statsionar)lar davolanishni qat'iyan talab
qiling.