«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi

H I J K L M N

Geografik bashoratlash tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy muhitning rivojlanishi va o‘zgarishi haqida ma’lumotlar olish va to‘plash jarayonidir.

Geografik bashorat deb, tabiiy muhit va hududiy ishlab chiqarish tizimlarining o‘zgarishidagi asosiy yo‘nalishlarni ilmiy jihatdan oldindan asoslab berishga aytiladi.

So‘nggi vaqtda ilmiy-texnik jadallashtirish jarayoni tufayli bashoratlash bo‘yicha ilmiy izlanishlar juda tezlik bilan rivojlana boshladi. Ilmiy g‘oyalarni amaliyotda qo‘llash muddatlari keskin qisqarishi munosabati bilan tabiiy muhitga bo‘lgan bosim kucha- yib ketdi. Natijada tabiiy muhitning aks ta’siri muddatlari ham keskin qisqara boshladi. Tabiiy muhitning inson ta’siriga aks ta’siri ko‘pincha salbiy ko‘rinishga ega bo‘la boshladi. Shuning uchun hozirgi paytda noxush hodisalarni oldindan ko‘ra bilish muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Insonning tabiatga ta’siri oqibatlarini oldindan ko‘ra bilmaslik va ularni oldindan ayta olmaslik say- yoraviy, mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Orol dengizi muammosi bunga misol bo‘lishi mumkin (25—26-rasmlar).

Geografik bashoratlar bir necha variantlarda amalga oshiriladi. Masalan, Sibir daryolari oqimining bir qismini O‘rta Osiyo va Qozog‘istonga burish loyihasini amalga oshirish va uning ekologik oqibati bir necha variantda ishlab chiqilgan. Ulardan avvaliga 5— 6, keyinchalik esa maqbul varianti tanlab olindi va mazkur variant asosida barcha hisob-kitob ishlari bajarildi.

Geografik bashoratlar turli muddatlarga tuziladi. Shuning uchun bashoratlar muddatiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: operativ bashorat bir oy muddatga, qisqa muddatli bashorat 1 oydan 1 yilgacha, o‘rta muddatli bashorat 1 yildan 5 yilgacha, uzoq muddatli bashorat 5 yildan 15 yilgacha, juda uzoq muddatli basho-ratlar 15 yildan ko‘proq muddatga ishlab chiqiladi.

Tabiiy geografik bashoratni amalga oshirish uchun tabiat kom- plekslari komponentlarining bashoratli xossalarini aniqlab olish lozim bo‘ladi. Ma’lum bir joyning relyefi, tog‘ jinslari, tuproqlari, suvlari, o‘simligi va hayvonot dunyosi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bu xususiyatlar haqdagi ma’lumotlar tabiiy geografik bashoratlarda ishlatiladi.

Tabiiy komplekslar komponentlarining tabiiy muhit iflosla- nishini kamaytirish xususiyatlari quyidagilardan iborat:

3—Amaliy geografiya


suv olish

sarflanadi- xo‘jalik uchun gan suvlar sarflanadigan

suvlar

26-rasm. Orol dengizi chiziqlari.

25-rasm. Orol dengizi havzasi bo‘yicha o‘rtacha suv olish
va suv resurslaridan foydalanish tarkibi.

1. 
   Relyef. Botiqlar texnogen mahsulotlarni (chiqindilarni) to‘p- lovchilar. Balandliklar esa ularni tarqatib yuboruvchidir. Yonbag‘ir- lar qiyaligi ularning parchalanish darajasi, zichligi, yer osti suvlari- ning harakatiga ijobiy yoki salbiy ta’sir qilishi mumkin.
   
2. 
   Tog‘ jinslari. Suv o‘tkazadi- gan, suv o‘tkazmaydigan jinslar, ularning qalinligi tabiiy muhitga ta’sir ko‘rsatadi.
   
3. 
   Suvlar. Ularda erigan or- ganik moddalarning miqdori, yillik oqim miqdori, oqim tezligi muhim ahamiyatga ega. Oqim tezligi qancha yuqori bo‘lsa, ifloslovchi moddalar shuncha tez olib ketiladi. Suvdagi organik moddalar og‘ir metallarning eruvchanligini tezlashtiradi.
   
4. 
   Tuproqlar. Oksidlanish-qaytarilish, kislotali-ishqorli sharoi- ti. Ular tuproqni ifloslovchi moddalardan o‘z-o‘zini tozalash qo- biliyatini belgilab beradi.
   
5. 
   O‘simliklar. Ifloslovchi moddalarni yutadigan o‘simliklar turlari.
   

" B ! l £ 1 M 2

66

Mazkur xususiyatlar asosida tabiiy muhitning o‘zgarishini oldindan aytib berish mumkin.