Sharq filologiyasi va tarjimashunoshlik fakulteti arab filologiyasi kafedrasi

2.3. Arab tilida sifatdoshninig substantivatsiyaga uchrashi.

Substantivatsiya. Sifat ega, kesim va gapning boshqa bo'laklari vazifasini bajarib kelishi jarayonida substantivatsiya (otga aylanish) hodisasiga uchraydi. Masalan, عباس، جميلة، سليم، سليمة، صديق kabi kishi ismlari tub sifatlarning, انور، اكبر kabi atoqli otlar esa orttirma daraja sifatlarning otga aylanishi natijasida hosil bo'lgan. Substantivatsiya hodisasi sifatdoshlar bilan ham ro'y beradi. Sifatdoshlar ham ega, kesim va gapning boshqa bo'laklari vazifasini bajarib kelishi jarayonida substantivatsiya hodisasiga uchraydi. Masalan:

عالم - biluvchi, عالم - olim. Bu birinchi bob fe'lining aniq daraja sifatdoshidan hosil qilingan.

مدرس - o'rgatuvchi,. مدرس - o'qituvchi, mudarris. Bu 2 bob fe'lining aniq daraja sifatdoshidan hosil qilingan.

مسؤول - so'ralgan. مسؤول - javobgar shaxs, mas'ul. Bu 1 bob fe'lining majhul daraja sifatdoshidan hosil qilingan

مكتوب - yozilgan narsa. مكتوب - xat. Bu 1 bob fe'lining majhul daraja sifatdoshidan hosil qilingan.

Umuman olganda otlashgan sifatdoshlar arab tilida juda ko'p. Masalan; كاتب \katibun\-yozuvchi ma'nosidan tashqari yana kotib ma'nosida;ْمترجم\mutarjimun\-tarjima qilinadigan ma‟nosidan tashqari yana tarjimon ma'nosid; مجتمع\mujtame‟un\-yig'ilgan ma'nosidan tashqari jamiyat; مستمع\mustame‟un\-eshituvchi, tinglovchi ma'nolarida bo‟ladi.

Xulosa

Hozirgi kunda ona tili va o‘ganilayotgan chet tilidagi grammatik mavzular qiyoslanishi o‘qitshning amaliy yo‘nalganligida o‘ttkazilishi mumkin, lekin qoida o‘laroq o‘quvchilar tomonidan emas, birinchi galda o‘qituvchi va kitoblar orqali boshqacha aytganda, izchil analiz o‘tkaziilgandan keyin kitob muallifi yoki o‘qituvchi ona tili vakillarining mazkur auditoriyasi uchun butunlay spesifik bo‘lgan o‘rganilayotgan til ko‘rinishlarini bilish uchun mashqlar hajmini va chastotasini oshiradi. Masalan, o‘zbek, rus yoki ukrain millatidagilar uchun chet tilida mavjud artikl (tushunchasi)ni bilish uchun ingliz, arab, moldavan millatidagilarga nisbatan ko‘proq mashqlar bajarish lozim. zero bu tilda artikl tushunchasi mavjud.

Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, arab va o'zbek tillarida sifatdoshlar ham bir muncha umumiylikka ega. Ya'ni ularni fe'l o'zagidan hosil bo'lishi, gapda o'zbek tilida sifatlovchi aniqlovchi, fe'l kesim va arab tilida moslashgan aniqlovchi va ismiy jumlaning xabari (kesimi) vazifasida kelishi ularning o'zro o'xshashlik jihatlarini anglatar ekan.

Arab va o'zbek tillarida sifatdoshlarning farqli tomonlari esa albatta ularning o'xshash tomonlaridan ko'pdir. Sababi bu ikki tilning umumiy ko'rinishiyu, tallafuz qilinishi ham bir biridan keskin farq qiladi. Arab tilida sifatdoshlar yasalishininga har bir fe'l bobi uchun alohida vazni mavjud bo'lib, buni biz yuqoridagi jadvalda ko'rib chiqdik. O'zbek tilida esa sifatdoshlik hosil qiluvchi qo'shimchalar mavjud. Arab tilidagi sifatdosh mavzusi har bir fe'l bobi uchun alohida vazndan hosil qilinishi hamda har bir vaznning aniq va majhul darajaga ega ekanligi talaba o'quvchilarda o'rganish uchun biroz qiyinchilik tug'diradi. Lekin ikki til qiyoslanib o'zaro bir biriga o'xshash va farqli jihatlariyu, har bir tilning o'ziga xos tomonlarini alohida tahlil va kuzatishlar orqali o'rganilsa, albatta o'rganuvchilarga nafaqat shu mavzuni mustahkam o'rganishda, balki boshqa sohalardagi muammoli vaziyatlarda ham qulaylik va imtiyozlar yaratadi. Bu esa o'z navbatiba har bir davlatu jamiyatning asosiy maqsad va vazifalaridan biri ta'lim sifatining oshishiga imkon yaratadi.