Sharq filologiyasi va tarjimashunoshlik fakulteti arab filologiyasi kafedrasi

1.1 Arab va o'zbek tillari grammatikasining o'xshash jihatlari.

Hammamizga ma'lumki, arab va o'zbek tillari haqida so' borganda inson miyyasiga borinchi bo'lib keladigan narsa arab tilining fonetikasi o'zbek tilidan mutlaqo farq qilishidir. Lekin arab tilidan oz bo'lsada habari bor inson bu ikki til o'rtasida o'xshashlik borligini payqaydi. Masalan o'zbek tilidagi bir qancha so'zlarni arab tilida kuylangan juda ko'p qo'shiqlarda eshitishimiz mumkin. Misol uchun: muhabbat, hayot, taqdir, taqvo, muallim va hakazo. Agar tarixga nazar tashlaydigan bo'lsak, arab halifaligi tomonidan O'rta Osiyoni zabt qilinishi e'tiborimizni tortadi. Sababi bizning yurtimiz O'zbekiston O'rta Osiyo hududida joylashgan. Arablar hukumronligi paytida bizning tilga nafaqat arab tilidagi leksik qatlam, balki arab tili grammatikasi ham sezilarli darajada ta'sir o'tkazgan. Arab tilidagi bir qancha so'zla bizning tilga o'z ma'nosida yoki umuman boshqa ma'noda o'zlashgan. "Muallim" so'zi bizning tilda "o'qituvchi" degan ma'noni anglatib, arab tilida ham huddi shu ma'noda qo'llaniladi. "Taqdir, muhabbat, hayo, ehtiyoj, hijolat, davlat, sahro, samo" so'lari o'z ma'nosida o'zlashgan so'zlar sirasiga kiradi. "Madina" so'zi arab tilida "shahar" ma'nosini anglatsa, bizning yurtimizda bu so'zni qizlarnimg ismi sifatida ishlatish keng yoyilgan. "Xolida" ismi yizi yoki tanasida xoli ko'p bo'lgan qizlar uchun qo'yiladi, vaholanki arab tilidagi bu ismning asl ma'nosi "abadi, o'lmas" degan ma'noni anglatadi. Bu bizning tilga mutlaqo boshqa ma'noda o'zlashgan so'zlar sirasiga kiradi.

Grammatik jihatdan esa quyidagi o'xshashliklar mavjud. Bilamizki o'zbek tilida "jins kategoriyasi" (rus tilida "rod") mavjud emas, arab tilining esa ajralmas grammatik qoidalaridan biri "jins kategoriyasi"dir. O'zbek tilida ham ma'lum bir ma'noda jins kategoriyasini uchratishimiz mumkin. Misol uchun: odamlar ismini olaylik. Bilamizki bizda qizlarning ismi oxirida "a" tovishi ko'p keladi, masalan: Dildora, Husnora, Shahnoza, Anora va hokazo. O'z navbatiba bu "a" tovushi o'g'il bolalar ismidan qizlarning ismini hosil qiluvchi tovush vazifasini ham o'taydi. Masalan: Aziz - Aziza, Nodir - Nodira, Behruz - Behruza, Feruz - Feruza va hokazo. Arablarda ham bu hol kuzatiladi, to'g'rirog'i bunday grammatik shakl bizga arab tilidan ko'chgan. Arab tilida ayol jinsiga dalolat qiluvchi "Ta marbuta - ة" qo'shimchasi bor bo'lib, bu qo'shimchani erkak kishiga dalolat qiluvchi so'zlar oxiriga qo'shish orqali ayol kishiga dalolat qiluvchi so'zlar xosil qilinadi. Mahfuz - Mahfuza (محفوظ - محفوظة), Xolid - Xolida (خالد - خالدة), Nodir - Nodira (نادر - نادرة). Bu nafaqat shaxs ismlarida, balki kasb nomlarida ham uchraydi. Muallim - muallima (معلم - معلمة), tikuvchi ayol - tikuvchi erkak (خياط - خياطة), o'qituvchi - o'qituvchi ayol (مدرس - مدرسة ).

Bundan tashqari, o'zbek tilida kesim nima bilan ifodalanishiga ko'ra ikki xil gap mavjud, ot kesimli va fe'l kesimli gap. Arab tilida ham huddi shunday kesimi ism yoki fe'l bilan ifodlanishiga ko'ra: ismiy jumla "الجملة الاسمية" va fe'liy jumla "الجملة الفعلية" mavjud.

Ismiy jumla. = Ot kesimli gap.

الكتاب على الطاولة. = Kitob stolning ustidadir.

Fe'liy jumla. = Fe'l kesimli gap.

رأيت معلماً. = O'qituvchini ko'rdim.