Sharobiddin tojiboyev, nasibaxon naraliyeva

191

---

^
Soyabon va plastinkali gim enoforlarning tuzilishi
U m um iy yopqich soyabon va bandni yopadi, shu boisdan u 
avval shar yoki tuxum k o ‘rinishli. 0 ‘sa borishi bilan band uzayib 
yopqich yirtiladi, band asosida yopqichni yirtig‘i qoladi. Y opqich 
um um iy 
va 
qism an 
b o ‘ladi. 
U m um iy yopqich zam burug1 
m evatanasini soyaboni va bandi bilan to 'la holda o ‘rab oladi. 
B unday yopqich 
Am anita
turkum ining turlari uchun xos.
Q ism an yopqich soyabon qirasini band bilan bog‘laydi. Band 
uzayganda yopqich yirtilib uni y irtig‘i bandda va soyabon qirrasida 
qoladi.
Agarikasimon gim enom itsetlar tuproq, o'sim lik qoldiklari, 
qism an y o g ‘ochda saprotrof holda o ‘sadi. Ulardan juda ko‘pchiligi 
daraxt ildizlari bilan m ikorizalar hosil qiladi. Juda oz turlari 
tekinxo‘rlik qiladi. Agarikoid gim enom itsetlar orasida odam larning 
oziq-ovqatida foydalaniladiganlari ham anchagina. Bu guruh 
zamburugMar orasida zaharlilari, xatto o'lim ga olib keladiganlari 
ham bor.
A garikoid gim enom itsetlam i k o ‘pchilik m utaxassislar uchta 
tartibga b o ‘lishadi. Biz ham shunga rioya qilamiz.
192

---

B o letlar ta rtib i - Boletales
B u t a r t i b n i n g z a m b u r u g ‘l a r i d a m e v a t a n a l a r i e t d o r , d e y a r l i
d o i m o s o y a b o n v a b a n d l i . G i m e n o f o r i n a y s i m o n y o k i y a s s i -
p l a s t i n k a s h a k l i d a . G i m e n o f o r s o y a b o n d a n o s o n a j r a l a d i . T a r t i b n i n g
v a k il la r i a s o s a n m i k o r i z a h o s i l q i l u v c h i l a r , s a p r o t r o f l a r i h a m b or.
Boletlar tartibi m orfologiyasidan ancha farqlanadigan to ‘rtta 
oilani birlashtirgan.
K o n io fo ra la r 
(Consophoraceae)
oilasiga 
mansublarda 
mevatana 
yassi 
cho‘ziq, 
po'stloqsim ondan 
terisimongacha, 
yumshoqlavi ham bor, to ‘qjirrang yoki qo‘ng ‘irrangsimon kulchalar 
ko‘rinishida boMadi. G im enofori silliq, buklamali. Sporali massasi 
zangqo‘n g ‘ir rangda. Y o g ‘och yuzasi hamda ichida mitselliy hosil 
bo‘ladi. Ayrim turlari im oratlarning yog‘ochligida ularni chiritadi.
S e rp u la - 
Serpula lacrym ans
turini Rossiya, yevropaliklar “uy 
zam burug1 i” deyishadi. Y o g ‘ochli imoratlarning yog‘ochligida uni 
ustida ko ‘zga yaxshi k o ‘rinadigan, ushlab k o ‘rsa b o ‘ladigan 
po‘panaklarni chiriyotgan ustun, poltaxtada hosil qiladi.
Boletdoshlar (Boletaceae) oilasiga mansub zam burug‘lam ing 
mevatanasi m orfologiyasi b o ‘yicha anchagina o ‘xshash ko'rinish- 
larida boMadi. U lar faqat bir yilikgina boMib qolmay, efemer 
bim echa kun o ‘sadigan etdor soyabon va bandga ega. Soyabonning 
tagida bandidan oson ajraladigan naysimon gimenofori bor. 
Soyaboni va gim enofori tuzulishi sistematik jihatidan muhim belgi 
hisoblanadi.
Boletdoshlarga 
m ansub 
zam burug1 laming 
mevatanalarini 
o ‘lchamlari turlicha. Soyabonining eni bim echa santimetrdan to 
yarim m etrlarga boradi, shunga k o ‘ra ulam ing o g ‘irligi ham bir 
necha gramm dan xatto 4 kg gacha, ammo bunuday kattalari jud a 
kam uchraydi. O datda o 'rtacha kattalikdagi soyabonning eni 10-15 
santimetrlilari k o ‘p tarqalgan.
Bolet zamburugMar asosan o'rm onlarda daraxt ildizlari bilan 
ektotrof m ikorizalar hosil qilib o ‘sadi, ular biror ekologik yoki 
geografik m uxitga b o g ‘lanmagan, kosmopolitlar hisoblanadi. Ayrim
sarxadlarda bu oilaga m ansub oq zam burug1 bir gektar maydonda 
500 kg, m aslenok deb ataladigani esa xatto 1000 kg gacha hosil 
beradi. Bu zam burug‘laring ko'pchiligini oziq-ovqat sifatida istemol 
qilinadi. U lam ing orasida zaharlilari y o ‘q.