Шахс ва жамият ўқитувчи учун услубий қўлланма

Мақсади қуйидагиларга қаратилган нсонпарварлик дастурлари:
Аниқ чора-тадбирлар:
Озиқ-овқат билан таъминлаш ва қишлоқ хўжалигини ривожлантириш	озиқ-овқат маҳсулотларини ташиб келтириш ва тақсимлаш; уруғлик донини тақсимлаш
Тиббий хизмат кўрсатишни ташкил қилиш	вакцинация қилиш дастурларини амалга ошириш; узоқ қишлоқларда жойлашган биринчи тиббий ёрдам масканларига материалларни етказиш.
Сув таъминоти ва санитария тизимини тиклаш	суғориш каналлари ва ариқларни тозалашни ва таъмирлашни ташкил этиш; қудуқлар, чиқинди тўплаш идишлари, жамоат ҳожатхоналари қуриш ишлари.
Ветеринария хизматини таъминлаш	қорамолларни вакцинациядан ўтказишда ёрдам кўрсатиш.
Фуқаро аҳолини муҳофаза қилиш	тураржойларни таъмирлаш учун материалларни етказиб бериш ва тақсимлаш; ортопедия марказларини тузиш; қочоқлар ва асирларни уйига қайтариш учун моддий ва техникавий ёрдам кўрсатиш; Қизил Хоч мактубларини тўплаш ва етказиб бериш.
Ахборот ва таълим тизимини ривожлантириш	мина хавфи бўйича ахборот марказини тузиш; гуманитар ҳуқуқ бўйича машғулотлар ўтказиш, шу жумладан, энг аввало қуролли кучлар орасида; таълим муассасалари тизимини қайта тиклашда ёрдам кўрсатиш.

4-мавзу. Болалар жамиятнинг келажаги


ҚЎШИМЧА ИЗОҲЛАР
Болалар – жамиятнинг ажралмас таркибий қисмидир. Бироқ улар шафқатсизликдан, айниқса унинг ўта оғир кўринишларидан қай тарзда ҳимояланган? Бу жавоб талаб қилинадиган савол эмас ва унга турли жиҳатлардан ёндашиш мумкин: оила, мактаб, кўча ва ҳоказолар нуқтаи назаридан.
Бу машғулотда турли манбалардан келтирилган ҳужжатлардан фойдаланиб, ўқувчиларга ҳозирги замонда болаларни жабрдийдаларга айлантираётган вазиятлар ҳақида ўйлаб кўриш таклиф қилинади. Қуйида мулоҳаза юритиш учун баъзи материалларни келтирмоқдамиз, улар машғулот ўтказиш ҳамда баъзи саволларга жавоб беришда ёрдам беради.

1. ДУНЁДАГИ ВАЗИЯТ

Баъзи бир манбаларга кўра, Африка, Лотин Америкаси, Осиё ва Европанинг тахминан 20 мамлакатида 300 мингдан ортиқ аскар болалар мавжуд. Уларнинг кўпчилигини ўғил болалар ташкил этади. Урушда қатнашаётган болалар орасида ўн ёшга етмаганлари ҳам бор.
Айни пайтда барча халқлар маданий анъаналарида болалик – бу ҳаётнинг алоҳида эътибор билан муносабатда бўлиш зарур бўлган даври, деб ҳисоблаш қабул қилинган. Ундан ташқари, халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда болаларни қуролли кучларга жалб қилиш ва уларнинг уруш ҳаракатларида иштирок этиши учун энг кичик ёш қанча бўлиши тўғрисидаги қоидалар баён қилинган.


МУАММОГА ОИД МИСОЛЛАР
Эрон-Ироқ уруши вақтида (1980-1998 йиллар) минглаб болалар пиёдаларга қарши мина майдонларидан йўл очиш учун жангл майдонларининг олдинги сафларига жўнатилган. Улар бўйинларида “жаннат калити” деб аталган мунчоқлар тақиб юришган (Enfants soldat, Gohn\Goodwin-Gill, 1995).
Кўпгина Африка мамлакатларида можароларнинг сони ва давомийлигининг ошиши комбатант болалар миқдорини кўпайтирди. Бу мамлакатларнинг кўпчилик раҳбарлари уруш ҳаракатларида фойдаланиш учун давлатлар ўртасида аскар-болалар савдоси вужудга келишидан хавотирланмоқдалар.


2. БОЛАЛАРНИ УРУШ ҲАРАКАТЛАРИГА ЖАЛБ ЭТИШНИНГ БАЪЗИ САБАБЛАРИ
Кўпинча катталар болаларни урушга жалб этишни ёшлар ўргатишга кўпроқ яроқли, битмас-туганмас ва эвазига кўп нарса сўрамайдиган куч бўлганлиги билан оқламоқчи бўладилар. Болалар буйруқларни ҳеч бир савол бермасдан бажарадилар. Бўйи пастлиги ва чаққонлиги уларга яхши айғоқчи ва хат-хабар элтувчига айланишда ёрдам беради.
Можаролар бир неча йиллар мобайнида давом этар экан, ночорлик кучаяди, ижтимоий тузилмалар вайрон бўлади. Бунинг оқибатида болаларни урушга жалб этиш жамият томонидан кўп офат келтирмайдиган кураш усули сифатида қабул қилинади. Бола эса бу ҳолни вазиятни назорат қилиш усули, дея ҳисоблаши мумкин (масалан, тўйиб овқатланиш, жамоа орасидалиги учун муайян ҳимоя остида бўлиш).
Ўз атрофида содир этилаётган зўравонликларни кўриш ёки шахсан бошидан кечириш ожизлик ва ночорлик билан уйғунлашиб кетган чуқур қўрқув ҳиссини пайдо қилади. Бу қўрқув нафрат ва ўч олиш туйғусига айланиши мумкин.
Бола нафрат қуршовида турар экан, у катталар ва дўстларига тақлид қилиб, бу туйғуни ўзига сингдиради.


3. УРУШНИНГ БОЛАЛАР УЧУН ОҚИБАТЛАРИ
Ўлдирилган, ярадор бўлган ва ногирон бўлиб қолган болалар кўпайиши.
Уруш ҳаракатлари ичида ўтган вақт қисман болалик даврини ўғирлайди, аслида эса бу давр умрнинг оила бағрида кечадиган, ўйинлар, таълим олиш ва жамиятда ўз ўрнини топиш даври бўлиши лозим.
Руҳий асоратлари: уйқунинг бузилиши, даҳшатли тушлар, стресслар, тажовузкорона хулқ-атвор, ёлғиз қолишга интилиш, айбдорлик ҳисси, нафрат ва ҳоказолар. Энг муҳими – бундай боланинг азоб чекаётганлигини тушуниб етиш, бу азоб-уқубат борлигини тан олиш керак.
Бу болаларни мўътадил оилавий ҳаётга ва дўстлари қаторига қайтариш кўп муаммолар билан боғлиқ. Бироқ болалар тарбияси билан боғлиқ соҳанинг баъзи мутахассислари таъкидлашларича, муваффақиятли ижтимоий мослашув биз ўйлагандан кўра тезроқ юз берар экан.


4. БОЛАЛАРНИ УРУШ ҲАРАКАТЛАРИГА ЖАЛБ ЭТИШГА ҚАРШИ ҚАРАТИЛГАН ЧОРАЛАР
Қизил Хоч ва Қизил Ярим ой Халқаро ҳаракати 1995 йилда қуролли можароларда иштирок этаётган болалар билан боғлиқ тадбирлар режасини ишлаб чиқди. Бу ҳужжатда 18 ёшга тўлмаган болаларнинг қуролли можароларга жалб этилиши ва қатнашишига қаршилик қилиш ҳамда можарони бошидан кечирган болаларни ҳимоя қилиш ва уларнинг тинч ҳаётга кўникишига кўмаклашиш зарурлиги ўз аксини топди.
1998 йилда аскар-болалардан фойдаланишга чек қўйиш бўйича олтита халқаро ноҳукумат ташкилотлари томонидан тузилган коалиция (бирлашма) ўз кучини аскар-болалардан фойдаланишга чек қўйиш, қуролли можаролар қурбони бўлган болаларни ҳимоя қилиш ва уларга ёрдам кўрсатиш борасида аниқ фаолият турларини жадаллаштиришга, айни пайтда ҳукуматларни бу ҳақда хабардор қилиш ва жамоатчилик фикрини сафарбар этишга йўналтирди. Бу коалициянинг асосий мақсади ҳарбий ҳаракатларда 18 ёшгача бўлган болалардан фойдаланиш ва ёллашни тақиқловчи қонуннинг қабул қилиниши эди. ЮНИСЕФ ва ХҚХҚ коалиция ҳузурида кузатувчи мақомига эга бўлди.
(Материаллар РЕЙТЕР хабари бўйича берилган, 1998 йил 6 ноябрь)

Бу йўналишдаги асосий ҳужжат ҳисобланмиш Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенцияга Факультатив протоколнинг қабул қилинишига тайёргарлик мана шу тарзда кечган эди. Ўқув қўлланмасининг 257-258-бетларида ёдга олинган ушбу ҳужжат 2002 йил 12 февралда кучга кирди ва унда 10 йилдан ортиқ давом этган халқаро миқёсдаги саъй-ҳаракатлардан сўнг болаларни 18 ёшдан қуролли кучларга жалб этиш мумкинлиги, ихтиёрий равишда ёлланиш ёши эса 16 йил қилиб белгиланди. Ушбу Протоколга мувофиқ давлатлар ўз қуролли кучлари таркибидаги 18 ёшдан кичик ҳарбий хизматчилар жанговар ҳаракатларда бевосита иштирок этмасликларини таъминлаш учун имкониятида бор чораларни қўллаши лозим. Ундан ташқари, давлатга қарашли бўлмаган қуролланган гуруҳлар ҳар қандай ҳолатда ҳам 18 ёшдан кичик бўлган шахсларни ёллаши ва жанг ҳаракатларида улардан фойдаланиши мумкин эмас.

Ниҳоят, ушбу Протоколни имплементация қилиш (яъни бажариш учун жорий қилиш) “аскар-болаларга” ҳар қандай тегишли ёрдамни, шу жумладан, соғлиғини тиклаш ва жамиятга қайта қўшилишида ёрдам кўрсатишни кўзда тутади.
2005 йилнинг майига келиб, бу протокол 172 давлат томонидан имзоланди, шу жумладан 94 давлат уни ратификация қилди.
1998-1999 йилларда ХҚХҚ 16 та мамлакатда (шундан 12 таси яқинда қуролли можарони бошдан кечирганди) жамоатчилик фикрини билиш сўровини ўтказди. Комбатантларнинг энг кичик ёши қанча бўлиши керак? – деган саволга қуйидагича жавоб олинди: 15 ёшдан кичик – 1%; 15 ёшдан 17 ёшгача – 6%; 18 ёшдан 21 ёшгача – 53%; 21 ёшдан катта – 35%.


УМУМИЙ УСЛУБИЙ МАСЛАҲАТЛАР
Ўқитувчи ўқувчиларга мавжуд саволларни шахсий ҳаётий тажрибаларидан келиб чиққан ҳолда ўйлаб кўришни таклиф этади.
Бола – нозик ва айни вақтда гапга унайдиган мавжудот, уни камол топтириш ҳам, “синдириб қўйиш” ҳам мумкин. Шунинг учун бола алоҳида ҳимояга муҳтож.
Мавзу ўқувчиларга уруш ҳаракатларига 15 ёшга етмаган болаларни жалб қилишнинг ман этилишидек муҳим халқаро қонунлардан бири билан танишиш имконини беради.
Болгариялик публицист ёзувчи Цветан Тодоровнинг қуйидаги фикри ўқитувчига “аскар болалар”га доир масалаларни муҳокама қилишда муаммонинг моҳиятини очишда ёрдам беради: "Ёмонлик юз бериши учун бир неча кишининг ҳаракати етарли эмас, уни одамлардан кўпчилигининг лоқайдлиги юзага келтиради. Бундай бўлиш эса ҳар биримизнинг қўлимиздан келади…"
Ўқитувчи ўқувчиларга халқаро инсонпарварлик ҳуқуқи масалаларини акс эттирувчи энг яхши плакат учун ўқув юрти бўйича танлов ўтказишни таклиф қилиши мумкин.


САВОЛЛАРГА ОИД УСЛУБИЙ МАСЛАҲАТЛАР