Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

Savollar va topshiriqlar 
1.Shaharlar geografiyasi fani nimani o‗rganadi? 
2.Shaharlar geografiyasi fanining shakllanish tarixini tushuntiring. 
3.Fanning o‗rganish ob‘ekti va predmeti nimadan iborat? 
4. Shaharlar geografiyasi qaysi jihatlari orqali boshqa fanlar bilan 
bog‗lanadi? 
2-Mavzu: Shaharlarning vujudga kelish tarixi. 
1.
 
Shaharlarning shakllanish va rivojlanish bosqichlari (tarixiy - 
geografik tahlil). 
2.
 
Shahar haqida tushuncha. 
Tayanch iboralar: 
shahar, shaharca, shahar-davlat, shahar kengashi, 
respublika, 
viloyat 
va 
tumanga 
bo„ysunuvchi 
shaharlar, 
yuridik 
shahar,geografik shahar. 
 
1.
Shaharlarning tarixi juda uzoq. Biroq bu tarix insoniyat tarixidan 
qisqa bo‗lib, bu davr jamiyat tarixiga mos keladi. Uni bir necha tarixiy 
bosqichlarga ajratish mumkinki, har bir davr o‗zining shahar hosil qilish 
omillari, shaharlari infratuzilmasi, aholi soni, shaharlarning qurilish uslublari, 
bajargan vazifalariga ko‗ra bir-biridan farq qiladi.
1.Qadimgi shaharlar (eramizning V-asrigacha). 
Umuman olganda, 
shaharlarning vujudga kelishini ijtimoiy mehnat taqsimoti bilan bog‗laydilar. 
Ma‘lumki, dastlabki ijtimoiy mehnat taqsimoti dexqonchilikning 
chorvachilikdan 
ajralib 
chiqishidir. 
Dexqonchilik, 
xususan, sug‗orma 
dehkonchilikning 
paydo 
bo‗lishi 
muqim, 
doimiy 
(statsionar) 
aholi 
manzilgohlarining barpo bo‗lishiga sabab bo‗ladi. Dastlabki sug‗orish inshootlari 
yoki vositalarini ko‗pchilik qurar edi, undan ko‗pchilik foydalanar va ularni 
ko‗pchilik qo‗riqlardi. Shu asosda kishilarning qadimiy jamoasi vujudga keladi. 
Ammo bu jamoa (jamiyat emas), kishilarning hududiy birligi u davrda shahar 
ham qishloq ham deb aytilmasdi. 
Shaharlar ijtimoiy mehnat taqsimotining navbatdagi bosqichi, ya‘ni 
dehqonchilikdan hunarmandchilik va savdoniig ajralib chiqishi natijasida 
paydo bo‗lgan. Ushbu kasbdagi kishilar, bevosita qishloq xo‗jaligi bilan 
shug‗ullanmaydilar va binobarin, ular har xil mehnat qurollari ishlab 
chiqarish, hamda tovar ayirboshlash (almashtirish)da vositachilik vazifasini 
bajargan, qulay joyda o‗rnashgan aholi punktlarida yashaganlar. Keyinchalik 
bunday joylar «
shahar
» deb atalgan. Ilk shaharlarning vujudga kelishi asosan 

---

13 
daryobo‗yi sivilizatsiyasi bilan bog‗liq. Qadimgi Mesopotamiya, Misr, Hindiston, 
Xitoy kabi davlatlarda eramizdan avvalgi 4-3 ming yilliklarda shaharlar bo‗lgani 
tarixiy manbalardan ma‘lum. Ur, Uruk, Lagash, Kish, Xarappa, Bobil, Nineviya, 
Memfis eng qadimgi shaharlardan hisoblanadi. 
Ilk Mesopotamiyadagi shahar – Urda aholi tabiiy ko‘payishi hozirgi tabiiy 
ko‘payishga o‘xshamagan. Shaharlar o‗lchami 370x240 m bo‘lib, keng to‘g‘ri 
ko‘chali, pishgan g‘ishtdan qurilgan. Sotsial-hududiy joylashuv oddiy bo‘lgan. 
Bloklar yoki chegaralar bilan maxsus tikuvchilar, kulollar, elit qatlam va boshqa 
rayonlar alohida ajratilgan. Shaharlar atrofi bilan umumiy hudud 640 akr (250 
gektar) va aholisi 20 000 dan ortiq bo‘lgan.
Harappa qirolligi egizak poytaxtdan alohida tarzda mutlaq kuchga ega 
bo‗lgan rohib-qirol tomonidan boshqarilgan. M.avv. 2000 yilliklargacha Shumer 
shahar-davlatlarida savdo belgilari bo‗lgan. Lekin o‗zgarmas moddiy madaniyat va 
hozirgacha olimlar tomonidan oxirigacha qisman o`qilgan yozuvlar shuni 
anglatadiki, Nil daryosi shaharlaridan farqli ravishda Harappa madaniyati va 
shaharlari mustaqil ravishda paydo bo‗lgan. Bir asr davomida barqaror 
rivojlanganiga qaramay, Harappa sivilizatsiyasi bosqinchilar tomonidan m.avv. 
1500-yilda buzib tashlangan. Mesopotamiya shaharlari m.avv. 2000 yillarda 
mavjud bo‗lgan. Mezoamerikadagi bir qancha sivilizatsiyalar esa, masalan, Maya, 
300-1000 yillarda eng rivojlangan sivilizatsiyalardan bo‗lgan. Tikal, Vaksastum, 
Mayapan kabi shaharlar kichik davlatlarning poytaxti bo‘lib, rohib tomonidan 
tayinlangan boshqaruvchi tomonidan boshqarilgan va ozod konfederatsiyaga 
birlashtirilgan (M.Pacione, 2009,33-b.)
Quldorlik davrida shaharlar qul savdosi markazi bo‗lgan. Ayni 
shu vaqtda, ular davlat markazlari vazifasini ham o‗taganlar, shaharlarda 
hokimiyat-boshqaruv, armiya, chinovniklar to‗plangan. Natijada, shahar-davlat 
(goroda-polisы) vujudga kelgan. Masalan, Rim, Afina, Vizantiya, Karfagen,
Buxoro, Samarkand (Marokand), Xiva shular jumlasidandir.