Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

2.O„rta asr shaharlari (VI-XVI-asrlar). 
Feodalizmda shaharlar rivojlanishi 
hunarmandchilik va qishloq xo‗jaligi, yerdan foydalanish bila n (feod -yer) 
bog‗liq bo‗lgan. Bu davrda ijtimoiy mehnat taqsimoti yanada chuqurlashib, 
shaharlarning savdo (dengizbo‗yi savdosi) va harbiy strategik ahamiyati ortadi, 
ular katta hududlarning siyosiy, diniy, iqtisodiy va madaniy hamda savdo 
markazlari funksiyasini bajargan. Natijada Parij, Moskva, Venetsiya, Madrid, 
London, Dehli, Guanchjou, Agra shaharlari bu davrning yirik shaharlariga 
aylangan. Buyuk geografik kashfiyotlar dengizbo‗yi shaharlarining rivojlanishini 
tezlashtiradi. 
Aholi soni mazkur davr boshlarida urushlar, epidemiyalar oqibatida sekinlik 
bilan o‗sib, davr oxirlarida esa tez o‗sgan. Yevropaning eng yirik shaharlarida 
200-500 minggacha aholi yashagan, Osiyoda esa ular ancha ko‗p -1-2 mln.gacha 
aholiga ega bo‗lgan (Guanchjou, Dehli, Chanyan).
4
3. Ishlab chiqarish shaharlari (XVII-XX asrning birinchi yarmi). 
Mazkur davrda shaharlarning shakllanishi va jadal taraqqiy etishining 
4
Перцик Е. География городов (Геоурбанистика). М., 1991. Б-140. 

---

14 
asosini mashinalashgan sanoat tashkil etadi. Ijtimoiy va geografik mehnat 
taqsimoti takomillashib, ko‗plab aholi qishloqlardan shaharlarga ko‗chib 
kela boshlaydi. Shaharlar aholi va ishlab chiqarish mujassamlashgan yirik 
markazlarga aylanadi. Dunyodagi eng birinchi sanoat shahri -Buyuk 
Britaniyadagi 
sanoat 
inqilobi 
ro‗y 
bergan 
Manchester 
shahri 
hisoblanadi.Chikago, Kyoln, Essen, Detroyt, Nyu-York, Peterburg, 
Amsterdam, London, Parij kabi shaharlar sanoat ishlab chiqarishi asosida 
jadal rivojlana boshlagan.
1800-yilgacha London o‘zining 900 000 aholisi bilan dunyoda eng katta 
shahar bo‘lgan. 1801-1851-yillarda Birmingem aholisi 273 % ortib, 71 000 
nafardan 256 000 nafarga ko‘paydi, Manchesterda esa shu davrda 75 000 nafardan 
338 000 nafarga ortdi (351%). Glazgoda aholi soni 84 000 kishidan 350 000 
kishiga ko‘paydi (317 %). Lawton (1972) hisobi bo‘yicha, Britaniyaning 27 mln.ga 
ortgan aholisining deyarli barchasi 1801-1911-yillarda urbanistik hududlarda 
istiqomat qilgan. XIX asrning ko‘pgina yirik sanoat shaharlarida boylik o‘z aksini 
monumental jamoaviy binolar qurilishi va madaniy institutlarda topdi (M.Pacione, 
2009, 46-b).
Sanoat shaharlari XIX asrda shaharlarning rivojlanayotgan aholisiga 
ko‘rsatilayotgan urbanistik xizmatlar va infrastrukturasiga ulkan zarba bo‘lib 
qo‘shildi. Jamoat sanitariyasi va suv ta‘minoti nomutanosibligi yuzaga keldi va 
nisbatan past qatlam istiqomat qiluvchi hududlarda suv ta‘minoti deyarli mavjud 
bo‘lmagan. O‘rta asr Londonida 200 000 dan ortiq drenajsiz quduqlar mavjud 
bo‘lib, Temza daryosi virtual ochiq kanalizatsiyaga aylanib qolgan. Bu kabi holat 
boshqa yirik sanoat shaharlarida ham kuzatilgan hamda vabo, tif kabi kasalliklar 
kambag‘allar o‘rtasida tarqalgani hayratlanarli holat emas. 1832-yilda vabo 
epidemiyasi 5000 londonlikni o‘limiga sababchi bo‘lgan bo‘lsa, xuddi shu yili 
Glazgoda 2800 kishini hayotdan olib ketdi. Boylik, tanlov imkoniyati aholi 
guruhlari o‘rtasida turlicha bo‘lgan (M.Pacione, 2009, 49-b).
Rivojlangan davlatlarda shaharlar yirik ishlab chiqarish markazlari bo‗lishi 
bilan bir qatorda, aholi tabaqalanishiga asoslangan boy va qashshoq kvartallar, 
transport tirbandligi, atrof-muhitning ifloslanishi, ishsizlik, jinoyatchilik kabi 
muammolar keskinlashadi
5
. Aholi ko‗payishi, tabiiy resurslarning ko‗plab 
o‗zlashtirilishi, yirik sanoat korxonalarining ortishi shaharlar, ayniqsa poytaxt 
shaharlarning markazlashuviga sabab bo‗ldi.