41
qo‘shma gapning oxiriga qo‘yiladi:
Bu o‘zingning fikringmi yo
biror ko‘rsatma bormi?
2. Bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma
gap tarkibidagi gaplar
o‘rtasida alohida mazmuniy munosabatlar mavjud bo‘lmay, bu
gaplar bir paytda yoki ketma-ket sodir bo‘ladigan hodisalarni
ifodalasa, ular o‘rtasiga vergul qo‘yiladi:
Sidiqjon to‘xtadi,
orqasidan kimdir kelayotgan edi (A. Qahhor);
3. Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi gaplar o‘zaro zidlov
bog‘lovchilari bilan bog‘langanda, bu bog‘lovchilardan oldin
vergul qo‘yiladi:
Shunda ham yo jasurlik, yo qaysarlik qilib
teatrga ketsa, qaytganda yana eshik ochiq bo‘lardi-yu, ammo
yo‘lak boshidayoq darg‘azab otaga duch kelardi (L. Qayumov).
4. Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi gaplar o‘zaro -u (-yu),
-da yuklamalari vositasida bog‘langanda, bu yuklamalardan keyin
vergul qo‘yiladi:
U kafeda navbatda turib ovqat olayotganlarni
yonlab o‘tdi-da, ikki stakan kofe bilan ikkita bulochka oldi
(R. Rahmonov «Qutlug‘ qadam»).
5. Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi gaplar o‘zaro
takrorlangan ayiruvchi hamda inkor bog‘lovchilar
bilan
bog‘langanda, takrorlanayotgan bog‘lovchidan oldin vergul
qo‘yiladi:
Dam jahlim chiqadi, dam kulgim qistaydi (Oybek).
6. Ergashgan qo‘shma gaplarda ergash gap bosh gap bilan
chunki, negaki, shuning uchun, go‘yo kabi bog‘lovchilar yoki
bog‘lovchi vositalar bilan bog‘lansa, ulardan oldin vergul
qo‘yiladi:
Ular mening aytganimni qilishadi, chunki men
oilamizning kenjatoyiman (E. A’zam).
7. Ergash gap bosh gapga -ki yordamida bog‘lansa,
undan
keyin vergul qo‘yiladi:
Ma’lum bo‘ldiki, yangi dastgohlar korxona
hisob-kitobida qayd etilmagan.
8. Kesimi shart maylidagi fe’l bilan ifodalangan ergash gapli
qo‘shma gaplarda mazkur kesimdan keyin vergul qo‘yiladi:
Agar
ular o‘ttiz yoshlarda bo‘lsa, savol sal boshqacharoq bo‘ladi.
42
9. To‘siqsiz ergash gaplarning kesimi -sa ham shaklida
ifodalangandan keyin vergul qo‘yiladi:
U o‘g‘lining tirishib
o‘qiyotganini bilsa ham, talabni yanada qattiqroq qo‘yaverardi
(T. Malik).
10. Ergash gap bosh gapga
deb vositasida bog‘lansa, undan
keyin vergul qo‘yiladi:
Vatan uchun jangga bor deb, qurol berdim
qo‘lingga (H. Olimjon).
11. Bog‘lovchisiz yoki murakkab qo‘shma
gap tarkibidagi
gaplar bir nechta bo‘lsa, ularning mazmunan bir-biriga yaqinlari
vergul bilan ajratilib, qolgan bir yoki bir nechtasi nuqtali vergul
bilan ajratiladi:
Unsin ko‘kragiga og‘ir bir narsa bilan urilganday
ko‘ngli ozib ketdi-yu, yiqilmadi, lekin oyoq uzra turib hushidan
ketdi; oradan qancha vaqt o‘tganini bilmadi, ko‘zini ochib qarasa,
jonivor emaklab orqaga o‘tib ketdi (A. Qahhor).
12. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap qismlari orasida o‘xshatish
munosabati ifodalanganda, ular orasiga tire qo‘yiladi:
Dangasaga
ish buyur – ketidan o‘zing yugur (maqol).
13. Bog‘lovchisiz qo‘shma
gaplar orasida savol-javob,
zidlash, shart, sabab-oqibat, asos-xulosa, payt munosabatlari
ifodalanganda, ular orasiga tire qo‘yiladi:
Qo‘shning tinch –
sen tinch (maqol);
Uyda qadam bosgani joy yo‘q – hamma yoq
o‘yinchoq (Sh. Boshbekov).
14. Bog‘lovchisiz qo‘shma
gapda keyingi qism oldingi
qismdagi olmosh bilan ifodalangan yoki ifodalanmagan ega,
kesim, to‘ldiruvchining mazmunini aniqlab kelsa, oldingi qismdan
keyin ikki nuqta qo‘yiladi:
Muovinimga ayting: o‘rningizga
boshqa birovni tayinlasin! (O. Yoqubov).
Do'stlaringiz bilan baham: