Sh. T. Otaboev t. I. Iskandarov kommunal gigiena

_OTT -j-ji?!?, 1 - statik satx; 2 - dinamik satx; V -
^{SHu qaror asosida juda ko p ko rsatma} mintaka sanitariya-ximoya zonasi.
hujjatlar chiqarildi, bu hujjatlarda sanitariya-himoya zonasini kengaytirish, himoya zonasida ish rejimini tashkil qilish va boshqalar ko’zda tutilgan. 1982 yilda sobiq SSSR Davlat Bosh sani-tariya vrachi tomonidan yana bir nizom tasdiqlandi.
Bunda aholini xo’jalik-ichimlik suv bilan ta’minlash, suv manbalari atrofidagi sanitariya-himoya
zonalarini loyihalashva undan foydalanish to’g’risida qaror qabul qilindi (26­40-82).
SHu hujjatlar asosida sanitariya-himoya zonalarini suv manbalari va vodoprovod inshootlari uchun uyushtirilganda uch zona — mintaqa ko’zda tutiladi.
Birinchi mintaqa kat’iy tartibli zona bo’lib, bunda suv olish joyi, vodoprovod bosh inshootlari turli ifloslanishlardan himoya qilinadi. Birinchi
mintaqa territoriyasi yuza suv havzasini, suv olish inshootini, daryo yoki kanal qirg’oqlari va shu qirg’oqlarga tutashgan maydonlarni o’z ichiga oladi. Daryo yoki kanalning suv olish joyida vodoprovodning bosh inshootlari joylashtiriladi. Birinchi mintaqa suv olish joyidan ikkinchi qarama-qarshi qirg’og’igacha bo’lgan masofa suv to’la yoki yarim bo’lishidan qat’i nazar 100 metrni tashkil qilishi lozim. Suv havzasidagi suvning bir qismi uning oqish-oqmasligidan qat’i-nazar birinchi mintaqaga kiritiladi.
Yer osti suv manbalari uchun eng kichik suv maydonining himoya zonasi — deprsssiv chuqurlik maydoni hisobga olinadi. CHunki yer osti suvlari shu depressiv chuqurlik atrofida ifloslanadi. Bosimsiz yer osti suvlari uchun himoya zonasi maydonining radiusi 50 metr, bosimli yer osti suvlari uchun 30 metrga teng (6-rasm).
Birinchi mintaqa territoriyalariga qo’yiladigan talab quyidagicha:

1. 
   Birinchi mintaqaga qarashli territoriyalar har tomondan devorlar bilan o’raladi.
   
2. 
   Uning territoriyasi ichki ishlar bo’limi xodimlari tomonidan qo’riqlanadi, maxsus hujjatsiz hech kim u yerga qo’yilmaydi.
   
3. 
   Birinchi mintaqa territoriyasida vodoprovod inshootlariga aloqasi bo’lmagan qurilishlarga ruxsat etilmaydi.
   
4. 
   Hojatxonalar temir-betondan, yer osti suvlarini ifloslan-tirmaydigan qilib quriladi.
   
5. 
   Maydonni doim toza tutish, obodonlashtirish, yo’llarga asfal’t yotqizish, chiqindilarni o’z vaqtida olib ketish va boshqa tadbir-choralar ko’zda tutiladi.
   
6. 
   Birinchi mintaqadagi suvlar da baliq tutish, cho’milish, qayiqda uchish, suv bo’ylarida mol boqish, ekinlarga zaharli ximikatlar sepishga ruxsat etilmaydi.
   

II va III mintaqalar cheklash va kuzatish maydonlarini, yer osti suv manbalari va ochiq suv havzalari uchun ajratilgan territoriyalarni o’z ichiga oladi. Bu mintaqalarning vazifasi suv havzalarini suv olish joyigacha mikroblardan ifloslanishining oldini olish va suv smfatini Davlat standarti darajasiga ko’tarishdir. Davlat standarti 27-61-84 bo’yicha «Markazlashgan xo’jalik-ichimlik suv bilan ta’minlash qoidasi» da suv havzalarini chegaralash va kuzatish mintaqalari chegaralarini aniqlashdan asosiy maqsad suvga tushgan mikroblar sonini kamaytirishdir. Bu ko’rsatkich katta ahamiyat kasb etib, quyidagi formula bilan ifodalanadi:
Nt = No • 10^kt ,
I_o — ifloslangan suvdagi baktyeriyalar miqdori;
N_t — ma’lum vaqt o’tgandan so’ng qolgan baktyeriyalar koncentra- ciyasi;
k — baktyeriyalarning o’lish tezligi.
SHunday suvlar vodoprovod inshootlarida ishlangandan so’ng 28-74-82 yil Davlat standartining «Ichimlik suv» talabiga javob be- rishi kerak.
CHeklash va kuzatish zonalarida suvni doimo himoya qilish maqsadida ayniqsa ifloslantiruvchi ob’yektlarga nisbatan sog’lomlashtirish tadbir- choralari ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi.
Rossiyaning Yevropa qismida cheklash mintaqasining daryo suvi oqimiga qarshi masofasi o’rtacha va katta daryolarda 30—60 km ni tashkil qiladi. Kichik daryolar, masalan sekundiga 10 m debitli suvi bo’lgan daryolarning sanitariya-himoya zonalari hamma territoriyani o’z ichiga oladi.
Oqar suvlar uchun birinchi mintaqa suv havzalarining suv olish joyidan suvning pastki oqimigacha bo’lgan qismida himoya zonasining uzunligi 250 metrga teng. Bunda shamol kuchli bo’lgan vaqtda suvning orqaga oqishini hisobga olish kerak bo’ladi.
Oqmaydigaya suv havzalari uchun ikyugdchi sanitariya-himoya zonasi
suv olish joyidan suv sathi bo’ylab 3—5 km masofani o’z ichiga oladi. Bunda joyning gidrologik holati hisobga olinadi.
Ikkinchi mintaqa chegaralari qirg’oq bo’ylab, tekis yerda 500 dan 1000 metrgacha, tog’li joylarda birinchi ko’tarilgan tepalikkacha bo’lgan masofani o’z ichiga oladi. III mintaqa yon bag’ri chegaralari suv chegarasidan 3—5 km maydonni tashkil qiladi.
II va IIII mintaqadaga sanitariya-himoya qilish zonasida olib boriladigan tadbir va choralar aeosan suv bo’ylarida uy-joylar qurilishini kamaytirish, korxona chiqindi suvlaridan tozalash, chiqindi-axlatlarni zararsiz holatga keltirish, ifloslanishga sabab bo’ladigan ob’yektlar sonini kamaytirish, suv havzalaridan kir yuvish, mollarni sug’orishda foydalanmaslikdan iborat.
Mintaqa territoriyalarida joylashgan korxonalarning texnologik jarayonlarini kuzatish chiqindi suvlarning ko’payib ketishi, uning tarkibi o’zgarishining oldini olishga yordam byeradi. Korxona suvlarining ochiq suv havzalariga tashlanishini nazorat qilish suv havzalarini muhofaza qilish qonunlari asosida olib boriladi. Mabodo korxona chiqindi suvlarini texnika va iqtisodiy jihatdan tozalash imkoni bo’lmay qolsa, u holda chiqindi suvlar ikkinchi mintaqadagi himoya zonasi tashqarisiga chiqarib tashlanadi. Bundan ko’zlangan maqsad suv havzalarini ifloslanishdan muhofaza qilishdir.
YUza suv havzalaridagi suv tarkibini yaxshilash maqsadida oqar suv qirg’oqlariga manzarali daraxtlar ekiladi yoki o’tloqlar tashkil qilinadi. O’tloqlar, daraxtzorlarning kengliga 100—150 metrdan kam bo’lmasligi kerak.
Daryo suvida kemalar qatnaydigan bo’lsa, ularning harakatini nazorat qilish, ularning suvni ifloslantirishiga yo’l qo’ymaslik, xo’jalik suvlarini suv havzalariga tashlanishi oldini olish, qolgan oqova suvlarni shahar kanalizaciya tarmoqlariga quyish zarur.
II va III mintaqalarda suv sifati nazoratini yaxshi uyushtirish zarur,shunda suv sifati Davlat standarti talabiga javob byeradi. Mabodo suvning sifati o’zgaradigan bo’lsa, tezlikda suv namunalari tekshirilib, aybdor tashkilotlar tartibga chaqiriladi. SHu maqsadda sanitggriya xodimlari II va III himoya zonalaridagi suv manbalaridan namunalar olib kimyoviy, baktyeriologik jihatdan tekshirishga yuborib turadilar.
Yer osti suvlarida himoya zonalari tashkil qilishdan maqsad suvlarning tabiiy holatini saqlash, ularning kimyoviy tarkibi va baktyerialogik ko’rsatkichlari doimo normada bo’lishiga erishishdir. CHunki yer osti suvlari ko’pincha tozalanmay to’g’ridan-to’g’ri aholini suvga bo’lgar ehtiyojini qondirish uchun truboprovodlar yordamida tarqatiladi.
SHuning uchun yer osti suv havzalarini ifloslanishdan saqlash, foydalanilayotgan artezian quduq suvlarini himoya qilish yuqumli kasalliklar tarqalishining oldini oladi.
Yer osti suvlari darz ketgan qatlamlar va bo’shliqlar orqali grunt suvlardan ifloslanishi mumkin. Yer osti suvlari ayniqsa depression chuqurliklardan tezroq zararlanadi.
Ayniqsa, II mintaqada yer osti suvlarini mikroblardan asrash zarur. Mikroblar bilan ifloslangan yer osti suvlari suv olinadigan quduqqacha tozalanishi kerak. Tozalash birmuncha vaqt talab qiladi. Ikkinchi yer osti suvlarini himoyalash zonasi gidrodinamik: hisob-kitoblar bilan aniqlanadi, ya’ni ikkinchi zonada yer osti suvlari mikroblardan tozalanishi uchun. 400 kun, qatlamlararo suvlar uchun 200 kun kerak bo’ladi.
Yer osti suvlarining III himoya zonasini tashkil qilishda yana gidrodinamik hisoblarga asoslaniladi. Agar yer osti suvlari kimyoviy moddalar bilan ifloslangan bo’lsa, kimyoviy moddalarning suv oladigan joygacha etib borishi ancha qiyin, u suv olinadigan nuqtadan naridan o’tishi mumkin. Odatda, chuqur quduqlardan foydalanish muddati 25 yil. Zararlangan yer osti suvlari shu davr ichida ham suv olish joyigacha etib kelmasligi mumkin. Ammo, suv qiya holatda siljisa, ifloslanish gadrodinamik hisobdagiga qaraganda tezroq bo’lishi mumkin. Bu yer qatlamining g’alvirligiga, yer ostidagi suvning harakat tezligiga bog’liq. SHuning uchun, gidrodinamik hisoblar gidroinjenyerlar, sanitariya vrachlari bilan birga olib boriladi.
Yer osti suvlari uchun II va III sanitariya-himoya zonalarini tashkil qilishdan maqsad o’sha territoriyalarda foydalanilmayotgan chuqur artezian quduqlarini aniqlash, tuproqlarni mikroblardan, zaharli ximikatlar, minyeral o’g’itlar va boshqa kimyoviy moddalardan saqlash hisoblanadi. Ifloslantirish xavfini tug’diruvchi artezian quduqlari tamponlanib, yer ostiga iflosliklar tushishining oldi olinadi va shu kabi boshqa tadbir-choralar ko’riladi.
Ulardan tashqari, yer osti suvlarini ifloslanishdan saqlash maqsadida sanoat korxona chiqindi suvlari yoki ularning loyqa quyqumlarini yig’ish, neft’ mahsuloti chiqindilari va mnnyeral o’g’itlarni saqlash uchun omborlar qurish va boshqalarga ruxsat etilmaydi. Yer qatlamlari mustahkam gidroizolyaciya matyeriallari bilan o’ralib, yer osti suvlari himoyalanganiga ishonch hosil bo’lgach, mazkur mintaqalarda ba’zi bir qurilishlarga ruxsat byeriladi.

2. 
   mintaqada mozorlar qurish, o’lgan hayvonlarni ko’mish, axlatlarni yig’ish uchun joy ajratish, suyuq chiqnndilarni zararsizlantirishga ruxsat etilmaydi. Mabodo turar joylar qurishga ruxsat byerilgudek bo’lsa, ularning hammasi kanalizaciya tarmog’iga ulangan bo’lishi lozim.
   

Yer osti suvlarining sifat ko’rsatkichi 27-61-8 raqamli Davlat stavdarti talabiga javob berishi zarur.
YAngi Davlat standarti bo’yicha yer osti suvlari va yuza suv havzalari ko’rsatkichi uch turga bo’linadi.

1. 
   Yer osti suv manbalari.
   

Birinchi darajali suv manbalarining hamma ko’rsatkichlari 28-74-82 raqamli Davlat standarti talabiga javob byeradi.
Ikkinchi darajali suv manbalarining sifat ko’rsatkichi Davlat standartiga to’g’ri kelmaydi. Uni fil’trlash, zararsizlantirish yo’li bilan vaqti-vaqtida zararsiz holatga keltirib turiladi.
Uchinchi darajali suv manbalari sifatini 28-74-82 raqamli Davlat standarti talabiga etkazish uchun, ikkinchi turdagi kabi suv sifatini oshirish choralari ko’riladi. Bunday suvlar oldin tindirilib, so’ngra fil’trlanadi.