Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

аҳвол — авҳол; пр: тупроқ — турпоқ; рг: ўрганмоқ — ўгранмоқ; гр: тўғрамоқ — тўрғамоқ, нм: айланмоқ — айналмоқ ва бошқа- лар.

39. 
    §. Протеза. Сўз бошида битта унлининг орттирилиши протеза ҳодисаси саналади. Одатда, аксарият сонор р товуши- дан олдин ў ва ы унлилари орттирилади: рўмол — ўрамол, рў- за — ўраза, райҳон — ырайҳон, рози — ырози, раис — ыраис, ранг — ыранг, рўзғор — ўразғор каби.
    

Айрим ҳолатда сўз бошида сирғалувчи'ва портловчи икки ундош қатор келганда и унлиси орттирилиши мумкин: шкаф — ишкаф, справка — исправка, стол — истол, стул — истул, штраф — иштараф, станция — истанса.

39. 
    §. Зпентеза. Сўз бошида, ўртасида ва охирида икки ун- дош қатор келганда, улар орасида и, баъзан у иа а унлиси орт-
    

тирилади: фикр — фикир, ҳукм — ҳукум, доклад — дакалад,

класс — киласс.

39. 
    §. Эпитеза. Сўз охирида бир ўринда келган икки ундош- дан сўнг а- товушининг цўшилиш ҳодисасидир: диск — диска, банк — банка, танк — танка, киоск — киоска, отпуск — отпуска каби.
    
40. 
    §. Прокопа. Бунда сўз бошида баъзан унли ёки ундош товуш тушиб қолади: йироқ — ироқ, йигна — игна, йағач — ағач, йирик — ири, йуз — уз.
    
41. 
    §. Синкопа ҳодисасига биноан сўз ўртасидагн ва охири- даги кенг унлилар тор унлилар каби талаффуз қилинади ва айрим ҳолатларда тушиб ҳолади: валочка —• валичка, трактор —~ трактир, автор — автир, директор — директир, генератор — генератир каби. Бу ҳодиса совет-интернационал сўзларига хос.
    
42. 
    §. Апакопа сўз ўзагидаги охирги унли ёки ундошнинг тушиши ҳодисасидир: дўст — дўс, хурсанд — хурсан, газета — газит, смена — смен ва ҳоказо.
    
43. 
    §. Синерезис ҳодисасига кўра сўз ўртасида бир жойда келган икки унлининг бири кучсизланади ва нутқда тушиб қо- лади. Иккиичи унли фонема эса чўзиқ талаффуз этилади: мао* риф — мо:риф, саодат — со:дат, қироат — қиро:т, жамоат —• оюамо:т. Бу ҳодиса асл ўзбекча сўзларга хос эмас.
    
44. 
    §. Редукция сўзиинг бирипчи бўғинида бирор унлининг, одатда, тор уплишшг кучсизланиб талаффуз қилинишидир. Ма- салан, бир, бил, тил сўзлари бир бўғинли бўлганлиги ва урғу шу сўздаги и унлисига тушганлиги туфайли бу сўзлардаги и унлиси нормал ҳолда талаффуз қилинади ва нормал ҳолда эшитилади. Лекин шу сўзларнинг охирига иккинчи бир бўғин қўшилиши билан, урғу ҳам иккинчи бўғинга кўчади. Натижада биринчи бўғиндаги и унлиси кучсизланади ва эшитилар-эшитил- мас ҳолда суст талаффуз қилинади: билак, тилак, бирӧқ. Бирин- чи бўғиндаги урғуларнинг ана шундай кучсизланиб талаффуз қилпииши редукдия ҳодисасига яққол мисол бўла олади (редук- ция сўзининг луғавий маъноси «кучсизланиш»., «орқага қайтиш», «пастга тушиш» демакдир). Редукцияга қуйидаги сўзларнинг биринчи бўғииида келган и нинг кучсизланиб талаффуз қилини- ши ҳам мисол бўла олади: пишйқ, шира, пишак, қилйқ, ичак каби. Редукциягшнг иккинчи бўғинда келиш ҳоллари Ҳам уч- раб туради. Бу ҳодиса сўзга учинчи бўғин қўшилганда содир бўлади — иккинчи бўғиндаги унли тамоман кучсизланиб, тушиб қолади. Масалап, бурун — бурни, бўйин — бўйни, эгин — эгни, кейин — кейини сингари.
    
45. 
    §. Элизия. Упли билан туговчи ва уили билан бошла- нувчи икки сўзиииг қўшилиши натижасида унли товушдан би- рининг тушиб қолиш ҳодисасидир. Бунда бир неча ҳолат куза- тилади: а) бириичи сўз охиридаги унли тушиб қолади: ёзаола- ди — ёзолади, бора олади — боролади, қора от — қорот; б) ун-
    

ли билан бошланувчи иккинчи сўзнинг бош унлиси тушиб қо- лади: борар экан— бораркан, борар эмиш — борармиш, ёзган экан — ёзганкан каби; в) Абдусалом сўзининг Абсалом, Абду- жаббор сўзининг Абжаббор, олиб кел сўзининг опке тарзида талаффуз қилиниши натижасида бир унли ва бир ундошнинг тушиб қолиш ҳодисаси ҳам элизиянинг юқори, мураккаблаш- ган формаси ҳисобланади. Бундай ҳолларда элизиянинг мурак- каблашиши натижасида сўзларнииг қисқарган формаси ҳосил бўлади.

ГРАФИҚ'А

ГРАФИКА ҲАҚИДА ТУШУНЧА

1. 
   у. Графика асли грекча дгарЫкоз сўзидан олинган ӧўлиб, тилшуносликда ёзув деган маъиони англатади.
   

Демак, графика умуман олганда, ҳарфлар ёки чизмцлар во- ситасида акс эттириладиган шартли белгиларнинг муайян сис- тсмаспднр. Тилшуносликда ёзувнииг пиктографнк ёзув, ндео- график ёзув ва фонографик ёзув каби турлари бор.
Узбек ёзуви ҳозирги ҳолга келганга қадар узоқ тарихий йўлни босиб ўтиб, жуда кўн ўзгарншларга учради.

2. 
   -§.. Тил ва сзувнииг ўзаро муносабати. Ёзув нжтимоий та- лаблар асоспда жамиятниш муайяи тарацқиёти даврмда пайдо бўлгам ьа ушшг ривожланнши бнлан боглмқ равишда мукам- маллаша борган. Ёзув тилдан кейии жамият томонндан кўлга киритилган энг катта маданий ютуқлардаи бири бўлиб ҳисобла- иади ва тилнинг ёзувдаги формаси сифатида жамиятга хнзмат қилади. Ёзув билам тнл ўзаро узвнй алоқадорднр. Шуннмг учуи ҳам тмл бмлам ёзув ўртаснда жуда кўн умумий томонлар мавжуд. Ёзув кўи ҳолллрда тилнмнг ўрмими босади. Баъзм ҳол- ларда эса тмлда бўлмагаи имкоииятлар ёзув орқали юзага чи- цадн. Масалам, ёзув туфайли кишмлар узоқ масофадан ҳам бир-бмрларн бмлам, ҳатто ўзларидаи кеймнги авлодлар бнлан ҳам алоқа боглам! нмкоииятига эга. Бироқ, ёзувиинг тилга нис- батап ўзмга хос камчмлнкларн ҳам бор. Биринчидан, у тилнинг тўлмқ аксн эмас, балкм ёзувдаги шартли ва сунъий аксидир. Шутил у.у!> ҳам гил!1.ипг хиаиат дограсига зид равишда ёзув- нинг хнзмат дои')аои чсгараланганднп Иккинчидан, ёзув орҳа- ли иш кўрнл! «шда ваҳ'гдан ютқазнлади. Учинчндан, ёзув махсус воситаларснз, ич.им ёзув асбобларнсиз амалга ошмайди. Тўр- тинчндаи, ёзув саводм йўк кншплар учуп, шуинпгдек, тегншли шароит бўлмаган та^дирда (масалаи, қоронгида) аҳамиятини йўқотадп.
   

Буидан ташқари, тмл жаммятиинг барча ач>золарпга бара- вар хизмат қилгаммдок, жампят тараққиёти давомида ўз форма- сини кескнн ўзгартирмаган ҳолда ўснб, мукаммаллашнб бора-



ди. Езув эса, бир томондаи, тилга иисбатаи кам ўзгаради, иккинчидан, у алоқа воснтасининг шартли формаси сифатида ўз тусини янги ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар ёки жамиятнинг талабларига мувофиқ ниебатан тезроқ ёки бутунлай ўзгар- тириши ҳам мумкии. Қисқаси, ёзув кўп жиҳатдан тнлга яқин бўлиб, баъзи ҳолларда унинг ўрнини боса олса ҳам, лекин функцияси жиҳатдан унга нисбатан анча чегаралангандир. Шу- нинг учун ҳам у жамиятда алоқа воситаси сифатида тил билан тенг ҳуқуқли бўла олмайди.
Тил жамият билан бир вақтда юзага келган. У жамиятнинг жамият бўлишида асосий роль ўйновчн энг муҳнм омпллардан биридир. Шунга кўра тилсиз жамиятнинг бўлиши мумкнн эмас. Лекин ёзувсиз жамият бўлган. Жамиятнинг келгуси тараққиё- тида радио ва телевизион алоқа воситалари каби ёзувдан ус- тунроқ бўлган янги воситалар ҳам юзага келиши мумкин.
Оғзаки нутқ ёки товуш тили алоқа воситаси сифатида киши- ларнинг барча эҳтиёжларини максимал даражада қондирса ҳам, ҳозирги давр техник тараққиёти нуқтаи назаридан унинг иккита жузъий камчилиги бор: 1) у бир индивид (шахс)нинг тили сифатида яқин масофада турган суҳбатдошга эшитилади, холос; 2) оғзаки нутқ вақт ва замонда чегараланган, яъни у айтилаётган пайтдагина қабул қилинади.
Езувнинг асосий хусусиятларидан яна бири унинг график белги бўлиб хизмат қила олишидир. Езув учун график белгилар қабул қилииганга қадар кишилар ҳар хил жонли ва жонсиз предметлардан символик тарзда фойдаланар эди. (Масалан, олов ёқиб хабарлашиш, тошларни ҳар хил шаклда қўйиб ха- барлашнш, дарахтларни ўйиб ва уларга белги қўйиб хабар- лашиш, қушлар ёки итлар орқалн хабарлашиш ва бошқа- лар.)
Езув ўз-ўзидан. пайдо бўлмай, балки маълум бир эҳтиёж ва зарурат асосида — фикрни узоқ масофага етказиш ёки ке- йинги авлодларга қолдириш талаби билан яратилган. Шу билан бирга, товуш тилидан фарқли ўлароқ ёзувнинг ўзига хос ха- рактерли белгилари бор.
Биринчидан, ёзув мустақил ва асосий алоқа воситаси бўлол- майди. У асосий алоқа воситаси бўлган тил учун ёрдамчи во- сита ҳисобланади. Шунинг учун ҳам ёзув жамият тараққиёти- нинг кейинги даврларида пайдо бўлган. Бунинг устига ёзув ўт- мишда жамият аъзолариринг барчаснга эмас, балки унинг фа- қат бир қисмигагина хизмат қилар эди. Шунинг учун ҳам ёзув мустақил алоқа воситаси бўлолмайди. Иккинчидан, ёзувнинг асоснй вазифаси нутқнй узоқ масофага етказиш ва кейинги даврларга қолдириш учун хизмат қилишдан иборау, Учннчидан, кўз билан қабул қилинадигаи график белгилар ёзувнинг асо- сий қуроли бўлиб ҳисобланади.
Демак, ёзув кўз бнлан кўрадиган ва кишилар ўртасида ўзи- га хос алоқя вооптасн бўлиӧ хилчат қнладиган график белги-



лар системаси бўлиб, унинг жамиятда ўзига хос катта ўрни ва хизмати бӧр, яъни ёзув маълум бир масофа билан ажралган одамлар орасидаги алоқаларни яхшилашда, ёзма адабиётни ва ёзма адабий тилни юзага келтиришда, маълум бир даврда яра- тилгаи маданий-адабий ёдгорликларни кейинги даврларга ет- казиб беришда ниҳоят даражада муҳим роль ўйнади.

3. 
   §. Оғзаки нутқ ва ёзма нутқ. Нутқ ҳам тил ва ёзув каби ккки хнл шаклга эга: а) о г з а к и нутқ; б) ёзма н у т қ. Оғзаки нутқ тилнинг (нутқнинг) табиий ҳолда кўринишидир. Езма нутқ эса шу табиий нутқнинг ёзувдаги ифодасидир. Шунга кўра оғзаки нутқ ўзининг табиийлиги, таъсир доираси ва та- лаффуз хусусиятларига кўра ёзма нутқдан жиддий фарқ қила- ди. Оғзаки нутқ фикрни ифодалашнинг асосий воситасидир. Уида товуш комплекси, баъзан айрим товушлар воситаси би- лан фикр баён этилади. Нутқ органлари воситаси билан фикрни рўёбга чиқариш ва эшитиш органлари орқали уни уқиб, идрок қилиш оғзаки нутқнинг асосий хусусиятларидан биридир.
   

Нутқнииг ёзма шакли унинг табиий шаклига ўхшаб нутқ органларн ёрдамида ифодаланмайди. Езма нутқда эса кишилар ўз фикрлариии турли шартли белгилар системаси восигаси би- лан ифода қилади. Шунга кўра ёзма нутқ табиий нутқнинг шартли кўрипиши бўлиб, фикрни ифодалаш воситаси сифатида у маълум даражада чегараланганлиги билан характерланади. Шуиинг учуи ҳам иутқиииг ёзма формаси қанчалик катта аҳа- миятга эга бўлмасин, у табиий нутқиннг ўрнини боса олмайди, балки ёрдамчи восита бўлиб хизмат қнлади, холос.
ЁЗУ6НИНГ ТАРИХИЙ АҲАМИЯТИ

4. 
   §. Ёзувнинг келиб чиқиши ва тараққиёти жамият тарақ- қиёти билан, унинг маданиятинипг юқори савияга кўтарилиши, шунннгдек, сиёсий-ҳуқуқий, эстетик ва шу каби фикрларни қайд қилнш ҳамда кейииги даврларга қолдиришга бўлган эҳ- тиёжиннг ўсинш бнлан боғлиқ. Демак, ёзув жамиятнинг энг буюк мадаинм кашфиётларидан бири бўлиб, кишилик жамияти- нинг ҳар томонлама тараққиётида жуда катта роли ва ўзига хос. аҳамияти бор.
   

Халқларнпиг қадимин ёзувини ўрганиш ҳам жуда катта на” зарий на амалнн аҳамйятга эга. Ёзувни ўрганиш ва нлгариги даврларда я])атнлган сзма ёдгорликларни ўқиш қадимда амал қилган тплларшшг лексик-грамматик хусусиятларини, ўша ёд- горлнк эгасн бўлган халқнинг тарихий урф-одатлари ва мада- нняти бплан яқнпдан таппшиш нмкониятини беради.
Агар ёзун бўлмагапда, аждодларимиз томонидан яратилган юксак маданнят памупаларн бизгача етиб келмаган бўлар эди, Гомер, Беруний, Юсуф Хос Ҳожиб, Фнрдавсий, Ннзомий, Улуғ- бек, Навоий, Бобир, Нушкин каби буюк сиймоларнннг ажойиб фикрларидан баҳрамапд бўла олмас эдик.



Жамиятда китоб, газета, лсурнал ва умуман матбуотнннг таълнм-тарбнявнй аҳамнятн юксак даражага кўтарила бора- ётган ҳознрги пайтда езувнинг, ёзма адабнй тнлнинг роли ҳам ўсиб, таъсир доираси кенгайиб бормоқда.
УЗБЕК ЁЗУВИ ТАРИХИДАН ҚИСҚАЧА МАЪЛУМОТ '

5. 
   §. Урта Осиёда энг қадимгн даврларда яшаган қабилалар тўғрисидаги дастлабки маълумотлар грек, эрон, хитой тарнх- чилари ва ёзувчилари асарларида, тошларда битнб қолдирил- ган ёзувлар ва бошқа материалларда баён қилинган.
   

Урта Оснё халқлари, жумладан, ўзбек халқи қадимда турлн ёзув системасидан фойдалаииб келган. Узбек ёзувлари тари- хида амалда ишлатиб келинган асосий ёзув системасинн фо- нографик, яъни товуш ёзувн, ҳарфий ёзув ёки алфавит ташкил этган. Узбек халқи Урта Осиёнинг бошқа халқлари сингарн оромий, юнон, карошта, сўғд, хоразм, қўшан, эфталит, пахла- вий, сурия, ҳинд, урхун (руник), уйгур, араб ёзувлари каби бир қанча ёзувлардан фойдаланган. Урхун-руник ёзувларини бошқа туркий халқлар билан биргаликда нжод қилган.
Совет даврида бошқа Шарқ халқлари билан бир қаторда аввал латин, кейинчалик эса рус графикасига асосланган ёзув- ни қабул қилиш ўзбек халқн ҳаётида катта маданий ҳодиса бўлди. Бу ҳодиса халқимизнинг саводхонлигиии оширишда, СССР халқларини бир-бирига яқинлаштиришда муҳим роль ўйнади.
Эрамиздаи аввалги VI—IV асрларда Урта Осиёиинг Эронга яқин территорияларида расмий ёзув сифатида клинопись, яъни мих ёзуви ишлатилар эди. Айрим жойларда эса халқаро дип- ломатик муомалаларда оромий ёзуви қўлланилар эди. Оромий ёзуви клинописдан оддий ва қулай эди. Турли ёдгорликларда қайд этилишича эрамиздан олдинги III—I асрларда оромий ёзуви билан бир қаторда юнон ва карошта ёзувлари ҳам иш- латилган.
Ҳозирги эрамиздан бошлаб сўғд ёзуви қўлланила бошлади. Бу ёзув тахминан VI асрларгача давом этди. II асрнинг охири ва III асрнинг бошларида Хоразм шоҳи чиқарган пулларда хоразм ёзуви учрайди. Бу ёзув Урта Осиёда анча кенг тарқал- ганчбўлиб, оромий ёзувига яқин эди.

5. 
   VIII асрлар давомида туркий халқлар Урхун-Енисей помли ёзувдан кенг фойдаланганлар. Бу ёзув баъзан руник ёзув деб ҳам юритилади. Енисей дарёси ҳавзасидан топилгак Урхун ёзуви ёдгорликлари ҳақида дастлаб XVIII асрнинг бош- ларида рус хизматчиси Ремезов хабар берди. Кейинроқ швед офицерн Иоганн Страленберг шу дарё ҳавзасида номаълум ёзувли тош борлигини қайд этади. Бу ҳақда олим Мессершмидт ҳам ўз асарларида маълумот бериб ўтади. Аммо узоқ вақт да-
   

комида олимлар бу ёдгорликларни ўқишга, унинг қайси халққа тегишли ёдгорлик эканлигини аниқлашга муваффақ бўла ол* мадилар.
XIX асрнинг биринчи чорагида «Сибирский вестник» («Си« бирь ахбороти») журналида Григорий Спасскийнйнг ЕнисеЙ сдгорликлари ҳақида мақоласи босилди. Бу мақола латин ти- лига таржима қилиниб, кўн мамлакатларнинг олимларига маъ- лум бўлди. Лекин турлн мамлакат олимлари уни турлича тал- қин қила бошладилар.
1890 йилда Фин-Угор илмий жамияти Урхуи дарёсига археоло- гик экспедиция уюштирди. 1891 йил эса Россия Фанлар академияси академик В. В. Радлов бошчилигида Урхунга катта экспедиция к.борди. 1892 йилда бу экспедициянинг иш натижалари иккита ат- лас ҳолида нашр қилиниб, уларда номаълум ёзув ёдгорликларининг, сурати, улар топилган жойларнинг плани, харитаси ва бошқа маъ- лумотлар берилган эди. Ёдгорликларни биринчи бўлиб Дания олими Вильгелм Томсен ўқишга муваффақ бўлади. У бу ёдгорликларни ўқишда турли алфавитларга таянмай, ишни ҳарфларнинг ўзаро нис- бати ва ўхшашликларини аниқлашдан бошлади. Туркий тиллардаги баъзи бир товушларнинг қатор келиш ёки келмаслик ҳолатини аниқ- лаб, уни ёдгорликка солиштириб кўрди. У ёдгорлик ёзувини чапдан ўнгга қараб эмас, балки ўнгдан чапга қараб ўқиш кераклигини аниқлади. В. Томсен биринчи бўлиб 1ууЬ (1ап§г1 — тэщм) ва яуЫЬ (1:игс—турк) сўзларини ўқиб, мазкур ёдгорлик туркий халқларга тегишли деган хулосага келди. 1893 йилиинг 25 ноябрида деярли барча ҳарфларни аниқлаб ёдгорликларнииг «сири»ни очди. Бу орада академик В. В. Радлов ҳам 15 га яқин ҳарфларни аниқлаб улгур- ган эди.
В. В. Радлов ўзининг ва В. Томсеннинг кашфиётига таяниб, Урхуи дарёси атрофида топилгап бнр неча ёдгорликлар тек- стини биринчи бўлиб таржима қнлдн.
Шуидай қилиб, дания олими В. Томсен икки сўзни олдин ўқнган бўлса-да, айни бир вақтда рус олими В. В. Радловнинг ҳам бу ёзувларни ўқишда хизматлари каттадир. Шунга кўра ушбу ёзувларми биринчи бўлиб ўқиш ва изоҳлаб бериш соҳа- сида ҳар икки олимнинг хизматлари ҳам бир хил баҳо- лаиадн.
Ксйимчалик Урхун-Енисей ёзувининг янги-янги ёдгорликла- ри топилди, ўргапилди ва аниқланди.
Умуман, Урхун-Енисей ёдгорликларини текширищ.ва ўрг;а- нишда В. Томссп, В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, А. Г'ей- кель каби рус ва чет эл олимларининг ҳамда совет олими С. Е. Малошшпг хизматлари жуда каттадир. Ҳозирги вақтда уларнинг ишларипи япгидан етишиб чиққан рус ва миллий республика олимлари муваффақият билаи давом эттирмоқ- далар.
Урхун-Енисей ёдгорликларига хос айрим лсксик бирлик ва грамматик формаларии ҳозирги ўзбек, уйгур, озарбайжон, қир-



гиз, қозоқ, туркман, қорақалпоқ, татар, бошқирд, қорачой, бол- қар ва бошқа туркий тилларда учратиш мумкин. Шунга кўра
С. Е. Малов таъкидлагаиидек, бу ёдгорликлар кўпчилик тур- кий тиллар тарихиии ўрганишда муштарак бир маиба сифатида жуда катта аҳамият касб этади.
Қисқаси, Урхуи-Енисей ёзуви туркий халқларнинг энг катта маданнй ёдгорликларидан ҳисобланади. Айни вақтда ушбу ёзув туркий халқларн'инг жаҳон халқлари орасида энг қади- мий ва етук маданиятга эга бўлганликларидан далолат бе- ради. Маълум бўладики, бу ёзувнинг ҳам тарихий, ҳам сиё- сий, ҳам маданий жиҳатдап беқиёс даражада катта аҳамияти бор.

5. 
   VII асрлардан бошлаб туркнй халқлар ва мўғулларда уйғур алфавитн қўлланган. Академнк В. В. Радловнинг таъ- кидлашича, бу алфавит туркий халқлар орасида анча кенг ншлатнлган.
   

XIV—XV асрларда яратилгаи «Бахтиёрнома», «Мерожно- ма», «Тазкираи авлиё» каби,асарлар уйғур ёзувида кўчирил- ган. Ҳатто 1469 йилда тузилгаи Умар Шайх ёрлиғи уйғурча ёзилган.
Қадимгн уйғур ёзуви билан иш кўриш айрим ёзма адабий тилларга ҳам ўз таъсириии ўтказди ва сезиларли из қолдирди. Масалан, қаднмги уйғур тилига хос бўлгаи бир қанча морфо- логик, лексик, фонетик элементларни Навоийгача яратилган ҳамма ёдгорликларда учратамиз.

5. 
   VIII асрларда Урта Осиё араблар томонидан босиб олииади ва шундаи кейип бошқа Урта Осиё халқлари каби ўзбек халқи ҳам араб сзувн бнлап пш кўра бошлайдн. Шупипг учуи бу даврдап бошлаб, ўзбек олнмларининг деярли барча асарлари асосан араб алнфбесида ёзилган. (Улардан баъзи- ларн араб ёки форс тилларнда ёзиб қолдирилган.)
   

Араб ёзуви ўзбек тили хусусиятларига кўп жиҳатдан муво- фиқ келмас эди. Бундан ташқари, бу ёзув ўзбек халқини янада кучлнроқ асоратда тутиш, эксплуатация қилиш ва аввалги ’ёзувнн йўқотнб юбориш йўлида араб арнстократлари қўлида қурол бўлиб хизмат қилди. Араб ёзувида 38 ҳарфнинг мавжуд- лиги ва уларнинг қарийб 3 вариантда ёзилиши ўзбек халқининг саводли бўлишига сира ёрдам бермас эди. Араб аристокрагла- ри меҳнаткаш халқни нодонликда абадий сақлаш мақсадида араб алиф.бесдшмнг хатти насаҳ, хатти талиқ, хатти шикаст, хаттн куфнй каби мсуда мураккаб шаклларини ва турларини майдонга келтирдилар.
Араб алнфбеси, ёзилиши жиҳатдаи мураккаб бўлиши билан бирга, у ўзбек тилинннг сиецифик товушларини ифода эта ол- мас эди. Араб ёзувининг бу нуқсоилариии сезган айрим олим- лар, файласуфлар, нрогрёссив кншилар уига ўз салбий муноса- батларини билдкрдилар, баъзи бирлари эса, масалан, Заҳирид- дин Муҳаммад Бобир ўзининг «Хатти Бобир» ёзувини ярагди,



лекин бундай прогрессив тадбирлар, ўша замонда амалга ош^ май, эътиборсиз қолиб кетди.
Араб ёзуви Октибрь социалистик революциясйдан кейин ҳам бир неча йиллар давомида амалда бўлди. Бироқ араб ёзу- ви айниқса революциядан кейин гуллаб-яшнай бошлаган ўз- бек маданиятининг талабларига сира жавоб бера олмай қолди. Бу ёзув халқни тез орада ёппасига саводли қилиш, илмий, ба- диий, сиёсий адабиётларни кўплаб бостириш, газета, журнал- ларни халқ орасига тезда тарқатиш ишига тўсқинлик қила бошлади. Шунинг учун ҳам 1929 йилдан бошлаб ўзбек ёзуви латинлаштирилган алфавитга кўчирилди. Бу ҳодиса ўша давр- да жуда катта ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳодиса бўлиб май- донга келди.
Бу ёзув туркий тиллардаги товушлар хусусиятини, хусусан, уларга хос фонетик ҳодисаларни беришда араб тилига нисба- тан жуда катта қулайликларга эга эди.
Латинлаштирилган алфавитда товушлар қуйидаги ҳарфлар, билан белгиланган:
Унлилар:
9, э—тил олди (юмшоқ), кенг, лаблашмаган а унлиси.

1. 
   а — тил орқа (қаттиқ), кенг, лаблашмаган о унлиси.
   

0, о — лаблашган, ўрта кенг, тил орқа (қаттиқ) ў унлиси,
0, 0 — лаблашгап, ўрта кенг, тил олди (юмшоқ) ў унлиси.
И, и — лаблашган, тор тил орқа ва тил олди у унлиси.
Ь, ь — лаблашмаган, тил орқа (қаттиқ), тор и унлиси.
5, 1 — лаблашмаган, тор, тил олди (юмшоқ) и унлиси.
Е, е — лаблашмаган, тил олди, ўрта кенг э унлиси.
У и д о ш л а р:

2. 
   в — жарангли, иортловчи, лаб-лаб, соф товуш.
   

V, V —жарапгли, сирғалувчи, лаб-лаб ва лаб-тиш, соф в товуши

3. 
   б-~жараигли, тил орқа, портловчи, соф г товуши.
   

О, с1 — жарапгли, сирғалувчи, тил олди, портловчи, соф д то-
вуши.
9 — жарангли, лортловчи, қоришиқ, тил олди, соф ж товуши.
2, ъ—жараигли, тил олди, сирғалувчи, қоришиқ ж товуши.
Л, ] — жарангли, тил ўрта, снрғалувчи, соф й товуши.
2, 2 — жараигли, тил олди, сирғалувчи, соф з товуши.
К, к — жарангсиз, тил орқа, портловчи, соф к товуши.
Ь, 1—жараигли, ён, сирғалувчи, сонор, соф л товуши.
М, т — жарангли, тил олди, бурун, сонор, соф м товуши.
N. п — жараигли, тил олди, бурун, соиор, соф н товуши.
Р, р — Жарангсиз, лаб-лаб, портловчи, соф п товуши.
К, г — жарангли, тил олди, титроқ, сонор, соф р товуши.

8, 8 — жарангсиз, тил олди, сирғалувчи, соф с товуши. ,

Т, I — жарангсиз, тил олди, портловчи, соф т товуши.
Ғ, I — жарангсиз, лаб-тиш, сирғалувчи, соф ф товуши.
X, х — жарангсиз, чуқур тил орқа, сирғалувчи, сӧф х тову- ши.
С, с — жарангсиз, тил олди, портловчи, қоришиқ ч товуши.