|
-(а)р экаи. Бу форма қуйидаги маъноларни билдиради:
Пайт маъносини билдириб, пайт эргаш гапнинг кесими вазифасида келади: Ез чоқлари Иўлчи далада ишларкан, улар тез-тез учрашиб туришар, жуда самимий сўзлашишар эди. (О.) Солдатнинг гапларигц қулоқ соларкан, Турғун бу иш чўпон- лардан кўра ҳам Саодат учун оғир эканини ўйлар эди. (О. Е.)
Сабаб маъносини билдиради ва сабаб эргаш гапнинг ке- сими вазифасида келади: Кечани кеча, кундузни кундуз дгмай тер тўкар эканмиз, турмушимиз ҳам фаровон бўлуви шарт. (Ш. Р.)
Ҳаракатнинг бажарилиш тарзини, ҳолатини билдиради: Қўй-қўй, айтма,— деди Олия жилмайиб, унинг оғзини кафти билан ёпаркан. (Ж. Абдуллахонов.) Ҳа, ҳа,— деди Иўлдош- бой ғазабидан титраркай. (Ҳ. Нуъмон, А. Шораҳмедов.)
-са экан. Бу форма ҳаракатнинг бажарилиш-бажарилмас- лигини исташ, шунга тарафдорлик, ҳақиқатда эса бунинг акси мавжудлиги, буниси маъқул эмаслиги маъносини билдиради: Бирортасининг номини айтса экан, совчиликка борсам. (С.Ан.) Эй, Рўзвон буви, буям сизга ўхшаб ётиғи билан гапирса экан. (Я.)
-моқчи экан. Мақсад: тарзидаги ҳаракатнинг пайтини бил- диради: ...хотин кетмоқчи экан, Жамолбой унинг қўлидан да- дил ушлади-да, бир қўли билан бўш стулни ўз ёнига сурди. (0.)
§. Кўпгина аналитик функционал формалар бошқа ёр- дамчи феъллар ёки феъл бўлмаган ёрдамчи сўзлар воситасида ясалади:
-(и)ш билан. Бу формада шахс кўрсаткичлари асосий феъл- га қўшилади ва шу формадаги феъл билдирган ҳаракат бажа-
рилди дегунча бошқа бир ҳаракатнинг бажарилиши маъносини билднради. Демак, -ди дегунча типида ясалувчи форманинг синоними ҳйсобланади: Аҳмаджон пулемётини ўша томонга ўнг- лаб, тепкисини босиши билан белига биров қаттиқ тепгандай бўлди. (А. Қ.) Дераза очилиши билан Иўлчи бошини кўтарди. (0.) Маърифатхон номи айтилиши билан суҳбатга яна жон кирди. (А. Қ.)
-ган билан. Бу форма тўсиқсизлик маъносини билдиради: Майли,... дод деганикг билан Равшан эшитмайди. (Л. Маҳму- дов.) Ботцоқ жойларни қуритиш керак, дори сепган билан бўл- маяпти. (А. Несин.)
-га қарамай. Бу форма ҳам бошқа бирор ҳаракатнинг ба- жарилишига тўсиқ бўла олмаслик (тўсиҳсизлик) маънӧсини билдиради: ишлашига қарамай, ялинишига қарамай каби: Қиш оқшоми бўлишига царамай, осмонда юлдузлар чарақлаяпти. (С. 3.)
-(и)ш керак (лэзим, зарур). Бу форма ҳаракатикнг бажа- , рилиши талаб этилишини, талабдаги ҳолатда эканини билди- : ради: ишлаш керак (ишлаш лозим, ишлаш зарур), ўрганиш ке- ] рак (ўрганиш лозим, ўрганиш зарур) каби,
-ганича (-гукча) йўқ. Бу форма ҳаракатнинг тўла бажари- либ бўлмаганлиги маъносини билдиради: Адвокат нима дейи- шини ўйлагунча йўц, у заҳрини сочиб кетди. (Ш.)— Тушундим, тушундим...— Йўқ, ҳали тушупгашшгизча йўқ. (Ж. Ш.)
-гандан кейин. Бу форма сабаб маъносини алоҳида таъкид . билан ифодалайди: Яшаганингдан кейин тирик эканингни се- зиб, турмуил сирларини билиб яшасанг-да. (А. Несин.) Уқи- !тувчи бўлиб нон сгандан кгйин болаларни ўзига ром қилсин, босиб олсинда. (А. Қ.)
-са керак. Бу типда ясалувчи форма гумон, тахмин маъ- носини билдиради: Лекин ўзимча бу соатни Олия опа Тош- кентда олган бўлсалар керак, деб ўйлардим. (0. Мухторов.) Лекин эртадан кечгача ...бундай қуршовда ўтириш одамни та- рашадай қотириб юборса керак. (Ас. М.)
гган бўл (-ётган бўл.) Бўл ёрдамчи феъли сифатдош форма- ларидан фақат ўтган замон ва ҳозирги замон формаларига бириккандагина аналитик форма ҳосил қила олади. Бу форма ҳаракаткикг астоидйл эмас, комйгагина бажарйлишй, субъбкт ўзини шу ҳапакзтни бажарган қилиб кўрсатиши маъносини билдиради: Ҳар қалай, узил-кесил бўлмаса ҳамки, розилик бер- ган бўлднм. (Н. С.) Шундан сўнг Бегимхон икки-уч кун мак- табга цатнаган бўлди-ю, сўнгра цайнона, қайната ўртага туш- ди. (И. Р.) Омадингиз йўқца ўхшайди, меҳмон,— деди ҳоким ачингаи бўлмб. (Ш. Саъдулла.) Қиразеринг,— дебди Қаримбо- бо хиёл ёнбошлаб, илгаритдан тайёрлаб цўйган эски кўйлагини цўлига олыб, йиртиқ жойларини. тшсаётган бўлибди. («Олтин [ бола» эртагидан.)
-са бўл. Бу форма қуйидаги маъиоларии ифодалайди:
Ҳаракатни бажариш мумкинлиги (ҳаракатнинг бажари- лишига монеликнинг йўқлиги) маъносини билдиради: Биз ҳам одамга ўхшаб бемалол ўтириб гаплашсак бўлади-ку... (0. Мух- торов.) Аввало муллажиринг керак, бошпана — бир ватан кс- рак. Кейин қайлиқ орзу қилсаиг бўлади. (0.)
Ҳаракатнинг бажарилиши энг асосий мақсад эканлик маъносини билдиради. Бу маънонинг ифодаланишида бўл ёр- дамчиси бўлди, бўлгани формасида қўлланади: Ёлғиз ташлаб қўймасангиз бўлди. (У. Умарбеков.) Шомамат отани қутқар- сак бўлгани — келади-ю ҳаммаларингни тузатади,... (Ш. Саъ- дулла.)
Do'stlaringiz bilan baham: |
