Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

Эди тўлиқсиз феъли ёрдамида ясалувчи формалар фақат ҳаракатнинг ўтган замонда бажарилганлнги маъносини ифода- ловчн форма сифатида қўлланганда, улар билдирган ҳаракат- нинг бажарилиш вақтн ҳеч қачон «ҳозир» (ҳозирги вақт) дои- расида бўлмайди ва улар англатган ҳаракатнинг бажарилиш вақтига нисбатан қўйиладиган сўроққа илгари, бир вақтлар ка- би сўз ёки сўз бирикмалари жавоб бўлади: У жимиб қолган далада яраланиб ётаркан, шунақа хаёлларни кўп сурган эди. (С. Аҳм.) Дадаси кузда даладан қайтишда тўнини ё плаличи- ни ана шундай «тўрва» қилиб, ичига қовун, тарвуз солиб кел- гувчи эди. (Д'. Н.)
Эди тўлиқсиз феъли ёрдамида ясалувчи формалар қандай- дир бошқа ҳаракат-ҳодисага муносабат, алоқадорлик ифода- лаши ҳам мумкин. Бундай ҳолларда ҳаракатнинг бажарилиш вақти объектив вақтнинг «ҳозир» қисмига тўғри келади: Сиз билан хайрлашай двб келган эдим,, бунақа можаронинг усти- дан чиқиб қолибман. (Ҳ. Иуъмон, А. Шораҳмедов.)

142. 
     §. Утган замон феълининг синтетик формалари: -ди аффикси ё р д а м н д а я с. а л у в ч и ф о р м а: ўқидим, ўқи- дикг, ўқиди; ўқидик, ўқидингиз, ўқиди(лар). Бу форма одатда сўзловчи кўрг-ан, билган ҳаракатнииг нутқ моментигача ба- жарилганини аниқ, қатъий тарзда ифодалайди. Бундай ҳаракат сўзловчи ва тингловчининг бевосита кўз олдида бажарилиши ҳам (Ана келди.) ёки ҳаракатиинг бажарилган ёки бажарил- маганлигини сўзловчи ўзгадан эшитиб билган бўлиши ҳам мум- кин. Масалан, тингловчинииг кеча уйидан чиқмаганлигиии ўз- гадан эшитиб, аниқ билиб олган сўзловчи Қеча уйингдан ҳеч қаерга чиқмадинг дейкши мумкин. Умуман, -ди аффикси билан ясалган форма ифодалаган ҳаракат узоқ ўтмишга эмас, яқин ўтмишга оид бўлади. Шу хусусиятига кўра бу форма ҳара- катни сўзловчининг ўзи кузатган ҳаракат сифатида ифо- далашда кенг қўлланади: Гулсум опа Барнони бир кўрай деб бухгалтерияга кирди. Барно йўқ экан, бир оз кутди, кела-
     

вермагач, ўтиришга сабри чидамай, идорадан чиқди. (0. ё.) Ҳамшира Ҳиз қўлидаги ҳарорат ўлчагичини қўлтиғимга қўй- ди. Бошқа тўлароғи стулга ўтирди-да, сўроц цила бошлади. (Сайёр.)
-ган аффикси ёрдамида ясалувчи форма: ўқиганман, ўқигансан, ўқиган; ўқиганмиз, ўқигансиз, ўқи- ган(лар). Бу форма қуйидаги хусусиятларГа эга:

1. 
   Бу формада қўлланган феъл билдирган ҳаракат ҳеч вақт сўзловчи ва тингловчи ўзаро суҳбатлашиб турган вақтда (ҳо- зир) бажарилган ҳаракат бўлмайди. Шунинг учун қуйидаги мисолларда -ди аффикси ёрдамида ясалган форма ўрнида -ган аффикси воситасида ясалган ўтган замон формасини қўллаб бўлмайди: Таниди, таниди!— Чўлбобо бир қоп семириб кетди. (Ҳ. Ғ.) Капалагимни учириб юбординг-а! (Ҳ. Н.) Юрагим ор- қамга тортиб кетди. (Ғайратий.)
   
2. 
   Ҳаракатнинг бажарилганлиги ва ундан юзага келган, ҳо- латнинг ҳозир ҳам мавжуд эканини билдиради. Бунда ҳара- кат-ҳолатнинг бажарилгани маъносидан унинг ҳозир мавжуд- лиги маъноси ус'^гунроқ бўлади: Иўлиинг икки томонига чўзилган қир ёнбағирларг.пи эндигина ёриб чиқаётган ўтлар цопдаган. (П. Т.) Уринда ҳам гаплашаверамиз, сен жуда чарчагансан. (И. Р.)
   
3. 
   -ди ва -ган аффикслари ёрдамида ясалган форманинг ик- каласида ҳам ҳаракатнинг бажарилганлиги аниқ тарзда ифо- даланади. Лекин -гаи аффиксли форма сўзловчининг ҳаракат- нинг бажарилганига ишончини қатъий ифодалаши шарт змас. Бу ҳаракатнинг блжарилганини сўзловчи ўзича (баъзи муло- Ҳйзаларга кўра) аниқ деб ҳисоблаши мумкин. Қиёсланг:
   

1. 
   — Бормадим.
   

• 
  Бординг (аниқ биламан, ўзим кўрдим).
  

2. 
   — Бормадим.
   

• 
  Боргансан (бўлмаса кечикмас эдинг).
  

-ган аффикси билан ясалган ўтган замон феъли сўзловчи ўзи кузатмаган, кейин хабардор бўлган ҳаракатни ифодалаш- да ҳам қўлланиши мумкин: Селдан кейин ғўзаларни ўт босган, ҳаишрот оралаган. Қолхозчилар жуда шошиб қолишибди. (Ҳ.Н.)
-(и)б аффиксли равишдошн, и ш а х с-с о н б и- лан туслаш орқали ҳосил бўлувчи форма: ўқибман, ўқибсан, ўқибди; ўқибмиз, ўқибсиз, ўқибди(лар). Ут- ган замон феълининг бу формаси:

1. 
   Ҳаракатни бевосита кузатмаганлик, ундан кейин хабар- дор бўлганлик маъносини билдиради. Бу маъно икки хил от- ; тйгкага эга: 1) ўзгадан эшитиб билганлик оттенкаси: Эшити- 1’илмга қараганда, Қўчқор туман марказига кетганича қайтиб к лмабди. (С. Ан.) Уларнинг пароходлари Олтиқудуқда ҳуку- матга ўтиб кетибди, энди бизнинг давлатга сотган балиғимизни