Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

\
Шахс-сон категорияси
I 155-§. Ҳар бир майл турида ҳаракатнинг бажарувчиси (ба- жарувчи шахс) ҳам кўрсатилади. Ҳаракат бажарувчиси сўз- ловчи, тингловчи ёки ўзаро суҳбатда иштирок этмовчи ўзга шахс бўлиши мумкйн. Бу маънолар махсус формантлар ёрда- мида ифодаланади. Шахс билдирувчи формантлар айни вақт- да бажарувчининг сон-миқдорини ҳам кўрсатади: бордим—■

I шахс, бирлик; бординг — II шахс, бирлик; борди— III шахс, бирллк; бордиқ— I шахс, кўплик; бордингиз —II шахс, кўплик; борди(лар) ёки боришди — III шахс, кўплик.

Демак, ҳаракатиииг бажарувчи шахсга ва бу шахснинг сон- миқдорига муносабати шахс-сон категорияси бўлади. Бу маъ- ноларни ифодаловчи формалар шахс-сон формалари дейиладн.
Бирмичи шахс бирлик формаси ҳаракатнииг бажарувчиси сўзловчининг ўзи эканини билдиради: бордим, келганман ка- би. Унинг кўплиги эса ҳаракатни сўзловчи мансуб бўлган кол- лектив бажаришини англатади: бордик, борганмиз, борамиз
каби.
Иккинчи шахсшткг бирлиги ҳаракаткипг бажарувчиси тинг- ловчи эканини, кўплиги эса тингловчи максуб бўлгаи коллек- тив эканини билдиради: бординг, бордингиз, борасиз каби.
Учинчи шахс формаси сўзловчи ва тингловчидан бошқа шахс ёки шахслар ҳаракат бажарувчиси эканини кўрсатади. Учиичн шахсда кўплик маъносининг ифодалаиишида -лар аффнкси ҳам қатнашади: боради, борадилар каби.
Феълнииг биринчи ва иккинчн шахс формаси киши (одам)- ларга нисбатан, учпнчи шахс формаси эса киши (одам) ва предметларга нисбатан ҳам қўлланади: келдим, келдинг, кел- ди, гуллади. Бадиий ифодаллрда —«жонлантириш» билан баён этишда биринчи ва иккинчи шахс формаси предметларга нис- батан ҳам, қўлланади: «Қизил вагон» яна қаерларга олиб бо- расаи сен? Мени Ферузадан қанча олисга олиб кетасан? (Ҳ. Ғ.)
Биринчи ва иккинчи шахснин'г бирлик ва кўплиги махсус кўрсаткичларга эга. Учиичи шахс кўплиги эса шахс кўрсатув- чн махсус кўрсаткичга эга эмас. .Бупда кўплик маъиоси бирликка -лар аффиксини қўшиш орқали ски биргалик даража формаси орқали ифодаланади. Кўпгина ҳолларда эса бирлик- нинг ўзи кўплик учун ҳам қўллаиаверади: болалар келдилар, болалар келишди, болалар келди.
Ҳозирги ўзбек тилида шахс-сон кўрсаткичларининг бир неча тури бор. Уларни ўз хусусиятларига кўра тўрт асосий турга бўлиш мумкин:

1. 
   Ижро майлининг сифатдош ва равишдош формаларидан ясалган ўтган замон турларида, ҳозирги замон феълининг бар- ча формаларкда, ҳознрги-келаси замон формасида ва мақсад майли формасида биринчи шахсиинг бирлиги -ман, кўплиги -миз; иккинчи шахснинг бирлиги — -сак, кўплиги -сиз кўрсат- кичига эга бўлади. Учинчи шахс баъзи замон турларида -ди аффиксли бўлади, баъзи замоп турларида эса унинг махсус кўрсаткичи бўлмайди:
   

2.