Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

ФЕЪЛНИНГ КАТЕГОРИАЛ ВА ФУНКЦИОНАЛ ФОРМАЛАРИ

127. 
     §. Феъл формалари феълнинг маълум бнр грамматик категориясига хос формалар системасиии ҳосил қилиш хусусия- тига эга ёки эга эмаслигига кўра икки турга бўлинади: 1) к а- тегориая формаяар; 2) функциоиал (нокате- гориал) формалар.
     
128. 
     §. Категориал формалар феълнинг маълум бир грам- матик категориясига хос грамматик маъноларни нфодалайди. Мас., даража, майл, замои ва шахе-сон категорияларига хос формалар категориал формалардир: ишлаяпман, ишлаяпсан, ишлаяпти; шилай, иииа, ытласин; ишласам, ши~> ласавг, итласа.
     

127. 
     §. Феълнинг бирон-бир грамматик категориясига ман- суб бўлмай, турли маънолар ифодалаш ёки бошқа вазифалар-> ни бажариш учун қўлланувчи формалари функдионал формалар ҳисобланади. Мас., ҳаракатнинг такрорийлиги, кучсизлигини билдирувчи турткила, кулимсира каби формалар, шунингдек, сифатдош, равишдош ва ҳаракат номи формалари функционал формалардир.
     

ФЕЪЛНИНГ ГРАММАТИК ҚАТЕГОРИЯЛАРИ

127. 
     §. Феъл туркуми бошқа сўз туркумларига нисбатан бой ва мураккаб грамматик категориялар системасига эга. Ҳозир- ги ўзбек тилида феълга хос грамматик категориялар қуйи- дагилар: 1) д а р а ж а; 2) б ў л и ш л и-б ў л и ш с и з л и к;
     

3. 
   майл; 4) з а м о н; 5) ш а х с-с о н.
   

Даража категорияси

127. 
     §. Даража категорияси ҳаракатнинг субъект ва объ- ектга бўлган муносабатини кўрсатади. Бу муносабат махсус феъл формалари орҳали ифодаланади. Мас., ўқитувчи китобни ўқиди—гаининг эгаси ҳаракатни бевосита бажарувчисидир; ўқитувчи китобни ўқитди — китоб ўцишни бевосита бажарувчи бошқа бир шахс (ўқитувчи китобни Акмалга ўқитди); китоб ўқилди — ҳаракатнинг бажарувчиси ноаниқ ва б. Демак, феълнинг даража формаси ўзгариши билаи ҳаракатнинг субъ- екти ёки объектида ҳам ўзгариш бўлади. Ҳозиргй^:ўзбек тилида феълнинг беш хил даража формаси бор: бо ш д а р а ж а, ўзлик даража, орттирма даража, биргалик даража, мажҳул даража.
     

Бош даража

127. 
     §. Феълиинг бош даража формаси ҳаракатнинг эга билан ифодаланган шахс ёки предмет томонидан бажарили- шини билдиради: билди, кўрди, сўради, айтди, қайтди каби. Бу форманинг махсус кўрсаткичи йўқ. Унннг бош даража деб ата- 'лиши бошқа даража формаларига нисбатандир. Бу даражада- ги феъл объектли ёки объектсиз бўлиши мумкин: олди (объект- ли), қолди (объектсиз),
     

Узлик даража

127. 
     §. Узлик даража формаси асосаи -(и)н, баъзан -(и)л аффикси ёрдамида объектли феъллардан ясалади: ташланмоқ, мақтанмоқ, қўшилмоқ каби. -(и)ш аффикси ёрдамида бир-ик-
     

кита феълдангина ўзлик даража формаси ясалади: жойла—■ жойлаш, кер — кериш каби: Ўзидан нарироқда тупроққа цориш- ган гавдаларга томон эмаклади. (0.) Яйра, қичқир, ухла, бор каби объектсиз феъллардан ўзлик даража формаси ясалмайди.
Узлик даража формаси қўлланган гапларда феълнинг лек- сик маъиоси, айрим сўзлар ва бошқа факторлар таъсирида ўзлик даражага хос бўлмаган маънолар худди шу формага хос маъиодек кўринади. Натижада ўзлик даража формасининг бе- восита ўзига оид маъносини аниқ белгилаб олиш бирмунча қийин бўлади. Масалан, ювинди, таранди, безанди каби феълларда бажарувчининг шу ҳаракатга объект ҳам эканлиги, ҳаракатнинг бажарувчига қайтиши, «ўзини ўзи» маъноси ифодаланаётган- дек кўринади. Бошқа контекстларда ўзлик даража формасидан бошқача маънолар аиглашилиши мумкин. Қуйидаги мисоллар- ни қиёсланг: Паншахасини пичанга санчиб сопига суяниб турган бир йигит: даромаднинг йўлини билган одам чорвадан ҳам тез бойийди,— деди. (П. Қ.) Бир маҳал Ғуломжон туйнук- дан эриниб чиқаётган тутунга қараб сўзланди. (М. Исм.) Кўк- тошлик бир бой одам йиғилган жойда Санамойнинг отасига ёпишди. (77. Қ.) Бирдан бир ғамхўрларидан айрилгаи бечора- лар айрилиқ, хўрлик аламидан кўз ёшларини сел-сел оқизиб яна йўлга тушдилар. (П. Т.)
Биринчи мисолдаги суяниб формаси билдирган маънони «ўзини-ўзи» деган маънога қиёслаш, иккинчи мисолдаги сўз- ландй формаси маъносини «ўзича» сўзига хос маъно билан изоҳлаш мумкин. Лекин кейинги мисоллардаги йиғилган, ай- рилган феъл формалари билдирган маънони бу йўл билан тушунтириб бўлмайди. Яиа қуйидаги мисоллардаги феълнинг ўзлик даража формасининг маъносига эътибор беринг: Сўнг узун дўнглик ортига ўтиб кўринмай кетди. (П. Қ.) Отилмаган сопқон ҳам бошга, ҳам қуймичга тегади. (Мақол.) Йигит шу гапларни айтишга айтди-ю, кўзини яширишга жой тополмай цийналди. Овози титраб ютинди. (С. Аҳм.) Рўпарадаги кўркам уйлардан яхши кийинган... аёллар қўлларида идишлари билан • ■> •< қозон бошига қатнаб турибдилар. (П. Т.) Давлатбековнинг туғилган қишлоғи Бодомзор бу ердан ўн бир чақирим пастда. (П. Қ.)
Бу мисолларнинг бирортасида ҳам ўзлик даража формаси ҳаракатнинг бажарувчига қайтишини, бажарувчи ҳам ҳаракат объекти эканини ёки «ўзини ўзи» деган маънони бгрдирмайди. Аслида ҳам бундай маънолар ўзлик даража формасига хос маънолар эмас. Узлик даража формаси объектли феъллардаи ясалади ва бунда грамматик объект тушунчаси йўқолади, Бошқача қилиб айтганда, ўзлик даража формаси объектли феълни объектсиз феълга айлаи- тиради: артмоқ — артинмоқ, қийнамоқ — қийналмоқ, теш- моқ — тешилмоқ, сўкмоқ — сўкинмоқ, кавшамоқ — кавшанмоқ. Ана шу хусусиятига кўра айрим феълларнинг ўзлик даража



формаси бирор объектсиз феъл билан синоним бўлиб қолиши ҳам мумкин: кўзини тикмоқ — тикилмоқ. — қарамоқ.
Узлик даража формасининг асосий хусусияти объектли феъл- ни объектсиз феълга айлантириш эканини қуйидаги ҳодисалар ҳам аниқ кўрсатади.
Узлик даражада ҳаракат объекти бўлмаслиги сабабли, баъ- вида шу ҳаракат объектиии ифӧдаламаслик учун махсус ўзлик даража формаси қўлланади: У, худди олдида ҳеч 'ким йўқдай, уйнинг бурчагига қараб ўйланар эди. (А. Қ.) «Булбули гўё» юрган йўлида вайсаб царганиб юрадиган,.. кучи етса урйб, ст- маса йиғлайдиган бўлиб қолди. (А. Қ.) Дадам чурқ этмади. Амаким сўкина-сўкина чиқиб кетди. (А. Қ.)
Уйлаш, карғаш, сўкиш ҳаракатлари албатта бирор объект- га қаратилган бўлади. Лекин келтирилган мисолларда ҳара-. катнинг объектга қаратилганини эътибордан йўқотиш учун ўз- лик даража формаси махсус қўлланган.
Узлик даража формасининг объектли феъллардан ясалиши- нинг ўзи ҳам бу форманинг айтиб ўтилган хусусияти билан боғ- лиқ. Айрим объектсиз феъллар ўзлик даража формасида қўл- ланади: шош-ил-мс.қ, тарқа-л-моқ, юмала-н-моқ каби. Лекин булардаги -(и)н, -(и)л аффикслари ўзлик даражага хос маъ- нони ифодаламайди, шунинг учун уларни қўлламаса ҳам бў- лади. Қуйидаги икки мисолни қиёсланг: Қампир бурнини торта-торта, енгини кўзидан олиб, ўғлидан ўпкаланда. (Ж. Аб- дуллахонов.) Гапнинг давомини кутгандай бир неча қадам индамай борди-да, ...бошыни чайқаб қўйиб, ўпкалаган овозда сўради. (77, Т.)
Узлик даража формаси ҳар қандай объектли феълдан яса- лавермайди, Масалан, ўқи, ҳайда, эк, мин, кес, тик, суғор феълларидан ўзлик даража формаси ясалмайди. Чунки бу феъллар англатган ҳаракат доим объект тушунчаси билан боғ- лиқ бўлади, бу объектни «йўқотиш»га ва келтирилган феъл- ларни объектсиз феълга айлантиришга объектив ҳолатнинг ўзи имкон бермайди.
Шундай ҳаракатлар борки, улар бажарувчининг ўзида (ўз устида, ўз танасида) бажарилиши мумкин. Лекин шундай ҳа- ракатии билдирувчи феъллардан ўзлик даража формаси ясалавермайди. Масалан, ҳидламоқ, тирнамоқ феъллари — объектли феъллар. Улар билдирган ҳаракат субъектнинг ўзида бажарилиши, яъии бажарувчи ўзини ўзи ҳидлаши ва ўзини ўзи тирнаши мумкин бўлса-да., бу феъллардан ўзлик даража формаси ясалмайди.
Узлик даража формаси объектли феъллардан ҳосил қилин- са-да, лекин орттирма даража орқали ҳосил қидинган объект- ли феъллардан ясалмайди. Чунки орттирма даража формаси объектсиз феълни объектли феъяга, ўзлик даража формаси еса объектли феълни объектсиз феълга айлантиради. Бу ҳол



орттирма даража формасидан ўзлик даража ясалишига имкон бермайди.
Баъзи феълларда ўзлик даража формаси, аслида, объектли феъллардан ясалганлиги ва бош даража формасининг маъноси билан боғланиши борлнги билиниб туради, лекин уларнивг маъносида силжиш бўлганлиги ва янги маъноли янги феълга айланиб бораётганлнги сезилади: ...юзлари семизликдан тир- силлаган Араббой керилган бир ҳолда сўради. (П. Т.) Бу қши* лоқда Авазнинг энг очилиб гаплашадиган тенгдоши шу Замо-* нали зди. (П. Қ.) Ҳулкар эркаклардан, ҳеч тортиимас эда. (П. Қ.) Элмурод уни ҳар бир жумлани тутила-тутила... зўрға ўқигани ва тез ўқишга ҳаракат қилиб, китобда йўқ гапларни айтиб юборгани учун менсимас эди. (П. Т.)
Ҳозирги ўзбек тилида -ла аффикси феъл ясовчи энг актив аффикс бўлиб, бу аффикс ёрдамида асосан объектли феъллар ясалади: ишла, тикла, ўқла, ҳидла каби. Лекин баъзи сўзлар- дан бу аффикс воситасида феъл ясаб бўлмагаии ҳолда улар* дан объектсиз феъл ясаш мумкин. Бунинг учун -ла аффикси билан ўзлик даража кўрсаткичидан фойдаланилади: завқлан- моқ, аччиқланмоқ, фойдаланмоқ, ўнғайсизланмоқ. Бу ҳодиса ҳам ўзлик даража формасининг асосий хусусияти объектсизлик билан боғлиқлигини кўрсатади. Завқланмоқ; аччиқланмоқ каби феъллар таркибидаги -н даража формасини ясовчи эмас, балки *ла ва -н бир бутун ҳолда (-лан) бир аффикс ҳисобланади, вавқлан, аччиқлан феъллари эса бош даража формаси ҳисоб- ланади.
Баъзи феълларда бош ва ўзлик даража формаларининг маъноси бир хилдек кўринади: Элмурод бир оз ўйланиб туриб охири сўрашга жазм қилди. (П. Т.) Бу мисолдаги ўйланиб ва ўйлаб формалари алмаштириб Қўлланса ҳам, гап мазмунига путур етмайди. Лекин ўйланмоқ формаси қўлланганда, гап грамматик объектсиз шаклланади. Ўйламоқ формаси қўллан- ганда эса гаида грамматик объектни кўрсатувчи сўз иштирок этмаса-да, аслида бор бўлади. Шунинг учун уни сўроқ орқали тиклаш мумкин.'
Узлик даража формасидаги феълнинг тушум келишигидаги сўз билан қўлланиш ҳоллари учрайди, Бунда икки хил ҳолат кузатилади:

1. 
   бундай феъл билан грамматик алоқага киришган сўз тушум келишиги формасида нотўғри қўлланган бўлади: Она кўзларини очгач, бир оз жон кирган эди. У қуруқшаган лаб- ларини яланди. (П. Т.);
   
2. 
   бошқарилган сўз тушум келишиги формасида тўғри қўл- ланган бўлади, лекин ўзлик даража формаси бошқача, янги маъно касб этган бўлади. Мас., чопонини ёпинмоқ бирикмаси- даги ёпинмоқ феълини тўла маънода ёпмоқ феълининг ўзлик даража формаси деб бўлмайдн. Чунки бошига чопон ташлаб ўзини пана қилмоқ маъносида «бошига чоион ёпинмоқ» бирик-
   

маси қўлланмайди, Демак, бу ўринда ёпинмоқ феъли ёпмоқ феълидан фарқли янги маънода қўлланган ва шу маънода қўлланганда, тушум келишигидаги сўзни бошқаради.

Хуллас, «даража категорияси ҳаракатнинг субъект ва объ- ектга бўлган муносабатини кўрсатади» деган таърифдаи келиб чиқсак, 'ўзлик даража формаси ҳаракатнииг объектга муноса^ ратини кўрсатувчи формадир.

Орттирма даража

127.