|
Бир нима ҳамма вақт ноаииқлик маъносини ифодалай бер- майди. Унинг қандай маънода келиши гапнинг мазмуни, ке- симларнинг шаклланишига ҳам боғлиқ. Агар гапнинг кесими бўлишли форма билан ифодалаиса (гап тасдиқ мазмунини бил- дирса), бир нима сўзи ноаниқлик олмоши вазифасида қўлла- нади: Бу одам тонг' отгунча юртга бир иима совга қилади., (С. Аҳм.) Саида ётган жойида дасртарига шоигиб-пишиб бир нималар ёзаётибди. (А. Қ.) Самандаров столнинг тортмаси- дан бир нима қидирар экан... (А. К.)
Биров сўзи биргалик сонини ясовчи -ов аффиксининг бир сонига қўшилишидан ҳосил қилинган асли сон туркумига хос сўз ҳисобланса ҳам, деярли ҳамма вақт ноаниқ шахсни бил- диради. Шунянг учун ҳам бу еўзнинг қўлланишидаги кўигина хусусиятларига кўра уни гумон олмошлари қаторига киритиш мумкин.
Биров сўзи кўпинча «бегона», «бошқа», «нотаниш», «ноаниқ одам», «кимдир» деган маънони ифодалайди: Быров эшикии қоқди. (А, Қ.) Уйга қайтай деса этагидан биров тортгандай бўлди.. (А. Қ.)—Жуфт бўлсин!—қичқиради биров. (0.)
Биров сўзи баъзан уюшиқ бўлаклар ёки қўшма гаплар тар- кибида такрорлаииб келиб, турли хил иоаниқ шахсларни кфо- далайди. Бундан гаплар таркибида икки, уч, ҳатто тўртта би- ров сўзи ишлатилиши мумкии: Биров рўй-рост, биров ер остидан унга қаради. (А. Қ.) Бираз рўпарадаги томга, биров деворга, биров толнинг каллагига чиқди. (А. Қ.) Маҳалламиздаги би- ров бўзчи, биров маҳсидўз, биров баққол. (0.) Биров муома- лани билади, биров билмайда: биров гапни ёғлаб гапиради, би- ров тиканак боғлаб гапиради. (А. Қ.)
Биров сўзи баъзан кесимла'ри бўлишсиз формада келган ин- кор гаплар тарккбида келиб, бўлишсизлик олмоши вазифасини ҳам бажаради: Бунга биров тушуна олмас, биров ишонмас эди. (А. Қ.) Албатта, менинг бўйнимга биров арқон солаётга- ни йўқ. (А. Қ.)
Демак, бироз сўзи ноаниқ шахс ёки «бегона» маъносиии билдирганда 'б®р-бйр®дан кўп жиҳатдан фарқ қияади.
Кўплик аффикспии олган баъзи сўзи гумон олмоши »а- зифасида кела ©лади.
Баъзи сўзн аслида ноаниқ белгини кўрсатиб, гапда снфат ®азифаснда кежади: баъзи «эд&млшр, баъзи уйлар каби.
У;рин-иайт К'Елйшиш қўшймчасшя олиб., яоаииқ пайт мпь- ношни биедирадас—Бшъзида шоижб фл&аф*,**!# <*йЯя, -я*р
, ОииЛОГИК Продсссллриц II,'I шу
21* II..
Ш
аффиксини олиш билан отлашиб, ноаниқ шахс маъносини ифо- далайди. Бошқача қилиб айтганда, гумон олмоши вазифасини ўтайди: Баъзилар раиснинг кўниилига шубҳа билан қарар эди- лар. (А. Қ.) Баъзилари паранжида, баъзилари чопон ёпинган. (0.)
Фалон сўзи ҳам шахс ёки белги ҳақидаги ноаниқ тасав- вурни ифодалаб келади. Бу сўз от олдида келиб, белги маъ- носини (Мен фалон жойда яшайман), -чи аффиксини олиб, шахс маъносини (Фалончини учратдим), қилмоқ феъли билан бирга иоаииқ ҳаракат маъносИни (...фалон қилди) билдиради.
Гумон олмоши формантлари аралаш ҳолда ҳам ншлатила- ди: Онахон бу гапларни тингларкан, алланималардандир қу- вонар, нималардандир қўрқар эди. (Ас. М.) Аллакайсидир бур- чакдан ёш боланинг овози эшитилди.
§. Олмошларнинг тузилиш жиҳатидан турлари. Олмош- лар тузилишига кўра иккига бўлинади: 1) содда олмош- лар; 2) қўшма олмошлар.
Содда олмошлар бир ўзакдан тузилиб, туб ёки ясама бўлиши мумкин. Туб олмошлар бир асосий морфемадан (мен, сен, у, шу, ким, бу, нима кабилар), ясама олмошлар эса айрим ясовчи аффиксларнинг қўшилишидан ҳосил бўлади. Ясовчилар- ии олиш билан айрим вақтда олмошнинг бир туридан иккинчи тури ҳосил бўлади ёки бошқа сўз туркумига кўчади: бу (у, шу)— бунча (унча, шунча), бундай (ундай, шундай); мен — менинг- ча, мендай; ўз — ўзича, ўзидай; сиз — сизча, сиздай, сизсира- моқ кабилар. Гумон олмошларини ясовчи -алла, -дир морфе- малари аффикс эмас, ёрдамчи элемент сифатида олмош ясай- ди: аллаким, кимдир каби.
Қўшма олмошлар бирдан ортиқ ўзакларнинг бирикишидан ясалади: бунда: а) ўзакларнинг бири олмош, иккинчиси эса бошқа сўз туркумига оид сўз бўлади: мана бу, мана шу, қай- вақт, ана шу, аллақайси; б) ҳар иккиси ҳам олмош бўлади: ҳар ким, ҳар қандай, аллаким, ҳар нима, ҳар қандай каби.
Олмошлар такрорланиб, жуфтланиб қўлланиши мумкин. Бунда улар а) ҳеч қандай аффиксларсиз бир асосий морфема шаклида такрорланади: шу-шу, ким-ким, қанча-қанча, неча-
Do'stlaringiz bilan baham: |
