Тугаллик, тўла бажарилиш маъносини билдиради: Бун- дай пайтларда у, то қўлини, ювиб бўлмагунча, касалга орқа- сини ўгириб ўтирар эди. (С. 3.) Утап ўз улушига тушган зо- вурни хотини билан қайнанасининг ёрдамида ҳаммадан аввал цазиб бўлди. (Ҳ. Ғ.)
Ҳаракатнинг бажарилиши учун имкониятнинг борлиги (бўлишсиз формада эса имкониятнинг йўқлиги) маъносини бил- диради: Ҳамма илмни фақат савод орқалигина ўрганиб бўла- ди.(77. Т.) Чанқовни томчи билан цондириб бўлмайди. (0.)
Кўрсатилган маънони ол кўмакчи феъли ҳам ифодалайди. Лекин бўл ва ол кўмакчи феъллари ўзаро фарқли хусусиятлар- га эга. Бўл кўмакчи феъли ҳаракатнинг бажарилишидаги объектив имконият маъносини англатади. Ол кўмакчи феъли эса субъек- тив имконият маъносиии билдиради: бориб бўлади — бора олади. Бит (битир).Бу кўмакчи феъл етакчи феъл билан равиш- дош ясовчи -(и)б аффикси ёрдамида бирикади ва ҳаракатнинг тўла бажарилиши, охирига етиши маъносини билдиради: Ки- чикроқ водийнинг ҳар ер-ҳар еридан суюқ тутун кўтарилмоқда — қишлоқ батамом 'ёниб битган. (А. Қ.) Қолхозимиз... шартно- мада кўрсатилган миқдор ерга йигирма иккинчи апрелда юз фойиз чигит экиб битирди. (А. Қод.) Чиқ. Бу кўмакчи феъл етакчи феъл билан равишдош ясов- чи -(и)б аффикси ёрдамида бирикади ва қуйидаги маънолар- ни ифодалайди: Тугаллик, тўла бажарилиш маъиосини билдиради. Бун- даги тугаллик қуйидаги ҳодисаларга иисбатаи бўлиши мумкии: етакчи феълдаги ҳаракатнинг шу ҳаракатни ўз устига олган объект бўйлаб (шу объект устида) тўла бажарилиши маъноси ифодаланади: Мақсуд икки ҳафтадан бери бир неча марта ўциб чищан... бир парча қоғоздаги сатрларни яна кўз- дан кечиргиси келди. (Р. Ф.) Шербек аввал касал молларни, сўнгра қолган ҳамма молларни укол щлиб чщди. (С. Ан.)
Чиқ феъли кўмакчи феъл вазифасида келганда ҳам, қисман бўлса-да, ўз маъносини сақлайди, яъни бундай ҳолларда субъ- ектнинг бирор объект доирасидан чиқиши англашилади. Ҳатто, ана шу нарса алоҳида таъкидланади. Шунинг учун чи'Қ кўмак- чи феъли юқоридаги маънода қўллангаида, унинг'ўриида ту- галлик маъносини ифодаловчи бўл кўмакчи феълини қўллаб бўлмайди. Буни қуйидаги икки мисолда очиқ кўриш мумкин: Қўлига киргизиб олган янги ерларни айланиб чиқиш учун Матчон тўра иккита навкарини эргаштириб қум тарафга жў- нади. (Ж. Ш.) Олимов ўз одатича, кўзойнаги четидан ҳар бир болага синчиклаб зеҳн солиб чщди. (Ҳ. Н.); етакчи феълдаги ҳаракат йўналган объект бошлаииш ва тугаш (кириш ва чиқиш) пунктларига эга бўлмаслиги, лекин
ҳаракат субъекти шуидай иукктларга эга бўлиши мумкин. Буида чиқ кўмакчи феъли ҳар бир субъектнинг шу объект ус- тида ҳаракат қилиб бўлиши маъносини билдиради: Ҳамма у билан сўраигиб чицди; ўтирганлар бу гулни бир-бир ҳидлаб чщди каби; субъектнинг етакчи феъл ифодалаган ҳаракат-ҳолат би- лан маълум чегарага эга бўлган вақтни тугатишини, шу вақт тугагунича етакчи феъл ифодалагаи ҳаракат билан машғул бўлиши маъносиии билдиради: Полвон . . . тўранинг бошига
чўцмор билан солгуси, бўғиб ўлдиргуси келиб кетди, лекин кгчалари билаи тинмай изғиб чщадиган қуролли навкарлари- ни ўйлаб, «ҳимм» деб ижирғаниб қўя қолди. (Ж. Ш.) Щиш бўйи аллақайси гўр остларида жунжиб чищак қуш зотлари: чумчуқлар, читтаклар, тўрғайлар, саъвалар... ўз тўплари билан вижир-вижир, чуғур-чуғур сайраб куйлайдилар. (А. Қод.) Ет. Ву кўмакчи феъл етакчи феъл билан равишдош ясовчи -(и)б аффикси ёрдамида бирикади ва ҳаракатнинг тўла дара- жада (нормал даражада) юзага келиши (бўлишсиз формада эса тўла даражада юзага келмаслиги) маъносини билдиради: тушуниб етди — тушуниб етмади, пишиб етди — пишиб етмади каби: Зайнаб Кумушнинг тўлиигиб етмаган гавдасига... ҳайрон бўлиб, муАоҳазасини айтишга қўрқди. (А. Қод.) Ут. Бу кўмакчи феъл етакчи феъл билаи равишдош ясовчи -(и)б аффикси ёрдамида бирикади ва қуйидаги маъноларни ифодалайди: Тугаллик маъносини англатади ва бу маъносида фақат бўл феъли билан бирика олади. Бу ҳолда бўл феъли «сӧдир бўлмоқ», «юз бермоқ» маъиосиии, ўт кўмакчи феъли эса шу воқеа-ҳодисанииг тугаши маъносини билдиради. Масалак, тўй бўлиб ўтди бирикувида бўл феъли тўйнинг воқе бўлганлигини, ўт феъли унинг (тўйнинг) тугаганлигини, тамом бўлгаклигиии билдиради: Шунинг учун ҳам енгил саноат ходимларининг яқин- да бўлиб ўтган республика кенгашида бу масалага алоҳида эътибор берилди. («Тошкент ҳақиқати».)
Субъектнинг етакчи феълдаги ҳаракатга алоҳида зъти- бор бериши маъносини билдиради: Бўтабойнинг ишларини тан- қид қилганимоа, мактао л^асаласини ҳам қистмрыб бу- лар эди. (А. Қ.)
,0,11. Бу кўмакчи феъл стакчи феъл билан уч хил кўрикиш- да: 1) равишдош ясовчи -(и)б аффикси орқали: кўпиб олди; -а, -й равишдош ясовчиси орқали: кўра олди; 3) ҳеч қан- дай форма ёрдамисиз бирикади: кўрди-олди. Етакчи феъл билан равишдош ясовчи -(и)б аффотсси ёр- дамида бириккаида, қуП^даги ыаъноязрни билдыради: Етакчи феълдаги ҳаракатни ўз устига олгап объекткинг субъект томоиига йўн&лиши маъкосини: Шунинг учун ҳам қу- рилишдаги ва қўрикдаги одсмларт чхщираб олдилг-у, ғўза парваришига юборӧим. (Ш. Р.)
Ҳаракат натижасининг субъект манфаатига (ўзи учун, ўз фойдасига) йўналишини: Менинг Саломатим билан Султо- ним ҳам савоӧини чщариб олди. (Ҳ. Ғ.) Қоронғи тушмасданоқ қишлоғига етиб олди. («Ғунча».)
Айрим феъллар билан бирикканда, ҳаракатнинг бажа- рилиши ва ҳолатнинг юзага келищи маъносини: Адолат чошиаб- ни юзига тортиб, ўраниб олди. (С. 3.)
Айрим феъллар билан бирикканда, ҳаракатнинг бир мар- та («одпократно») бажарилиши маъносини: йўталиб олди,
