Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

Ish joyi 
- bu inson m ehnat faoliyatini am alga oshirishga “Inson-m ashina ishlab 
chiqarish muhiti” tizim ida m a’lum otlam i aks ettirish vositalari, boshqarish qismlari 
va yordam chi jihozlar bilan jihozlangan joydir. Ish joylari yakka va kollektiv turlarga 
bo'linib, “tikka” , “o 'tirib ” va “tikka-o'tirib” ishlashga m o'ljallanadi.
E rgonom ika ish joylarini loyihalashga talablam i ifodalab beradi. Asosiy va 
qo'shim cha harakat zonalarini aniqlaydi, tegishlicha poldan balandlik bo'yicha, 
sim m etriya o 'qidan front b o 'y ich a jihozlam ing joylashish zonalarini aniqlab beradi.
Odam har xil ishchi holat (tik, o'tirgan, yotgan v a engashgan)larining optim al va 
chegaraviy o'lcham larini aniqlash uchun ish joyini qulay tashkil qilishda 
ishlatiladigan zarur antropom etrik m a’lum otlar tizim lashtiriladi
Ishning va ishchi holatlam ing xarakteriga b og'liq ham da har xil turdagi ishchi 
stollar v a o'rindiqlam i konstruksiyalash b o 'y ich a umumiy tavsiyalar yaratiladi
Ish joyini rejalashtirish va joylashtirishda quyidagi prinsiplarga amal qilish 
tavsiya qilinadi: boshida to 'liq rejalashtirish, keyin qismlarini, oldin optim al holda, 
keyin am aliy ruxsat qilinganini; ish jarayoni va jihozni rejalashtirishga yagona tizim 
talablari bilan yondashish.
Ish joyini loyihalashda antropom etriya m a ’lumotlarini hisobga olish muhimdir 
E rgonom ika bo'y ich a m anbalarda maxsus ta ’kidlanadiki, loyihachi o'zining 
antropom etrik va psixofiziom antiqiy tavsiflarini boshqa odam lar uchun ham 
nam unaviy deb qaramasligi va shu asosda narsalarni loyihalash jarayonini tashkil 
qilmasligi kerak.
Faqat inson tanasi o'lcham lari v a a ’zolari haqida, uning yoshi va jinsi 
o'rganilgan holda m a'Ium otlam i keng jalb qilganda o 'lcham standartlarini loyihalash 
uchun m ustahkam ilmiy baza bo'lishi mumkin.
Ish joyini tashkil qilishda quyidagilam i ta ’minlash m aqsadga muvofiq:
- operatorning m a’qul ishchi holati (tik yoki o'tirgan holda);
36

---

- muhimligi va ko'rish maydoni doirasida foydalanish jadalligiga qarab 
boshqarish qismlari va indikatorlarini qulay joylashtirish;
-o p erato rg a harakatlanish va siljishda yetarli erkinlik berilishi;
- ish joyi elem entlarining eng yaxshi ko'rinishi;
- insonning antropom etrik, fiziom antiqiy va psixom antiqiy tavsiflarining ish joyi 
konstruksiyasiga mosligi;
- mashinadan kelayotgan m a’lum otlar tezligi v a hajm ining inson tomonidan 
qabul qilish va ishlov berish im koniyatlariga mosligi:
- operatorlam ing ish vaqtida qisqa muddatli dam olishlari uchun sharoit bo'lishi;
- ishlovchilam i xavfli va zararli ishlab chiqarish om illaridan him oya qilish
Ish joyi o 'z id a m a’lumot (M A EV joylashgan bo'sh liq ) va m otor (boshqarish 
qismlari joylashgan bo'shliq) maydonlarini tashkil qiladi (1-rasm).
M a’lum ot m aydonida bir-biridan farqli uchta zona m avjud birinchi zonada - 
ko'rsatkichlam i aniq va tez hisoblash talab qilingan M AEV joylashgan (rasm ga 
qarang); ikkinchi zonada ko'rsatkichlam i kam roq aniqlik va tezlikda hisoblash talab 
qilingan M A EV joylashgan; uchinchi zonada juda kam ishlatiladigan vositalar 
joylashadi.
M otor maydoni ham 3 ta zonadan iborat: juda tez foydalaniladigan (bir minutda 
kam ida 2 marta) va optim al yeta oladigan ju d a muhim: boshqarish qismlari 
joylashgan - birinchi zona: tez ishlatiladigan boshqarish qism lari (1 soatda 2 
martadan ko'p) va yengil yeta oladigan kam muhim vositalar joylashgan - ikkinchi 
zona; kam ishlatiladigan (1 soatda 2 martadan kam) vositalar joylashgan -uchinchi 
zonalardan iborat.
37

---

1 - rasm. Ish mintaqalari parametrlari
Ish joyining asosiy qism laridan bin 
operatom ing kreslosi 
(o 'rin d ig 'i) 
hisoblanadi. U operatorga fiziom antiqiy jihatdan m ehnat xarakteri va sharoitiga 
binoan qulay ishchi holat (poza)ni ta ’minlash va funksional shinamlikni ta ’minlash 
mezoni bo'lishi lozim. Kreslo o 'z ichiga o'tirgich, suyanchiq v a tirsak qo'ygichlar 
ham da qo'shim cha elem entlar - bosh qo'ygich va oyoq qo'ygichlardan iborat bo'ladi. 
Kreslom ng ham m a qismlari vertikal va gorizontal tekislikda ham da m a’lum 
burchakka sozlanadigan b o'lishi kerak. Y ana u polga nisbatan m ustahkam lanadigan 
moslam a ham da zarur b o'lgan hollarda vertikal o 'q b o 'y ich a 180-360° buraladigan 
moslamaga ega bo'lishi lozim. Harakatlanadigan texnikada kreslo xavfsizlik tasmasi 
bilan jihozlanishi lozim.
Ish jo yida odam ning kom pleks harakatlarini loyihalashda quyidagi qoida va 
nizom lam i bilish foydali:
- harakat trayektoriyasi va sonini m inimumgacha;
- harakatning oddiy va ritmik bo'lishi;
- har bir harakat keyingi harakatni boshlash uchun qulay holda tugashi;
- o 't g a n va bo'lajak harakatlar bir-bin bilan tekis bog'langan bo'lishi;
- harakatni boshlash va tugatish uchun zarur bo'lgan vaqt taxm inan doimiy va 
y o ‘1 uzunligiga bog'liq bo'lm asligi,
38

---

- q o ‘Ining egri chiziqli uzluksiz harakati to'satdan yo'nalishini o'zgartirgan 
yakka harakatdan tez bo'lishi;
%
- aylanm a harakat ilganlam a harakatdan tez bo'lishi:
- qo'lning gorizontal harakati vertikalga nisbatan aniq va tez bo'lishi;
- agar harakatda ikkala qo'l qatnashsa, ular vaqt b o 'y ich a sim m etrik va sinxron 
(tekis) bo'lishi (bir vaqtda boshlanishi va tugashi kerak).
- aniq harakatlam i har doim o 'tirib am alga oshirish lozim
Tizim lam ing muvaffaqiyatli ishlab turishini ta ’minlash uchun ergonom ika 
sohasidagi m utaxassislar uni 5 xil jihati (m oslik)ka ajratadilar: m a ’lumot, biofizik, 
energetik, t'azoviy - antropom etrik va texnik estetik jihatlar,