Sh. Djumanov, S. Sayfiddinov

2-rasm. Chekli kalibrlar:  

(Detallar o‘lchamlarining aniqiigini o‘lchash uchun):

a - kahbr - tiqin, b,d,e - kahbr - halqalar

Detallar o‘lchamlarini tekshirishda kalibrlar o‘lchanayotgan 

detalga kuch ishlatilmasdan, erkin kirgizilishi va erkin harakat- 

lanishi lozim.

---

8

II BOB

. 

YOG‘OCHGA ISHLOV BERISH 

TEXNOLOGIYASI HAQIDA MA‘LUMOTLAR

Qo‘yim va o‘tqazishlar

Detallarni yirik seriyalab va ko‘plab ishlab chiqarishda, ular- 

ni qo‘shimcha ravishda to‘g‘rilamasdan buyumlar va ularning 

qismlarini yig‘ishga imkon yaratish uchun detallar o‘lchamlar 

va shakli jihatdan bir-biridan farq qilishi kerak. Buning uchun 

detal va qismlar tayyorlashda GOST 6449—76 

“Yog‘ochdan 

va yog‘ochli materiallardan yasalgan buyumlar. Qo‘yimlar va 

o‘tqazishlar”da bayon etilgan normativ qo‘yimlarga qat‘iy rioya 

qilinadi.

Detallar, buyumlar va ularning tarkibiy qismlarining o‘l- 

chamlari hamda shakli chizmadan aniqlanadi. Detallarni yig‘ish 

vaqtida bir detal ikkinchi detalga kirsa, u holda tutashtirilgan 

qismlarning o‘lchamlari 

tutashuvchi o‘lchamlar 

deb ataladi. 

Masalan, detallarni turum orqali biriktirishda turumning oichami 

bilan turum kirgiziladigan teshikning o‘lchami tutashuvchi 

o‘lchamlar bo‘ladi. Detallarning tutashmaydigan o‘lchamlari 

erkin o‘lcham 

deb ataladi. Bevosita o‘lchash yo‘li bilan olingan 

o‘lchamlar 

haqiqiy o‘lcham 

deyiladi. Yo‘l qo‘yilgan chegaradagi 

ikkita o‘lcham 

chekli o‘lcham 

deyiladi; haqiqiy o‘lcham yo‘l 

qo‘yilgan shu o‘lchamlar oralig‘ida bo‘ladi (haqiqiy o‘lcham 

chekli o‘lchamga mos kelishi mumkin).

Chekli oichamlarga nisbatan aniqlanadigan o‘lcham 

nomi- 

nal o‘lcham 

deb  ataladi.  Nominal  o‘lcham  hisobiy  chetga 

chiqishlarning boshlanishi bo‘Iib ham xizmat qiladi. Haqiqiy, 

chekli o‘lcham va boshqa o‘lchamlar hamda tegishli nominal 

---

9

o‘lcham orasidagi 

chetga chiqishlar 

ham aniqlanadi. 

Qo‘yim 

— 

eng katta va eng kichik chekli o‘lcham orasidagi farqdir. Ma- 

salan, detaining nominal yo‘g‘onligi 

15 

mm va chekli chetga 

chiqishi ±0,2 

mm bo‘lsa, u holda eng katta chekli o‘lchami (eng 

katta yo‘g‘onligi) 

15 -4- 0,2 = 15,2 

mm, eng kichik chekli oi- 

chami (eng kichik yo‘g‘onligi) esa 

15 — 0,2=14,8 mm bo‘lishi 

mumkin. Bu misolda qo‘yim 15,2 —14,8 = 0,4 mm.

Detallar yig‘ish vaqtida qo‘zg‘aluvchan (tirqish qoldirib o‘t- 

qazish) yoki qo‘zg‘almas qilib (tarang o‘tqazish) biriktiriladi. 

Qo‘zg‘aluvchan qilib biriktirilgan detallar bir-biriga nisbatan 

ma‘lum darajada suriladi. Qo‘yim va o‘tqazishlar tizimida sirt- 

qi (qamraluvchi) unsurlar uchun «val» atamasi, detallarning 

ich- ki (qamrovchi) unsurlari uchun esa «teshik» atamasi ishlati- 

ladi. Agar teshikning o‘lchami valning o‘lchamidan katta bo‘l- 

sa, ularning devorlari orasida 

tirqish 

paydo bo‘ladi, valning 

o‘lchami teshikning o‘lchamidan katta bo‘lganida esa ular ora- 

sida 

taranglik 

hosil bo‘ladi. 

O‘tqazish 

deganda, detallarni birik- 

tirish xarakteri tushuniladi, biriktirish joyi hosil bo‘lgan tirqish 

yoki taranglikning kattaligi bilan belgilanadi. Biriktirilgan teshik 

va val qo‘yimlarining yig‘indisi o‘tqazish qo‘yimi hisoblanadi.

Ham tirqish, ham taranglik hosil boiishi mumkin bo‘lgan 

o‘tqazish 

oraliq o‘tqazish 

deb ataladi (bunda teshik va valning 

qo‘yimlar maydoni qisman yoki to‘la berkitiladi). Buyumlarni 

konstruksiyalashda, ularni unifikatsiyalash va ishbopligini 

oshirish maqsadida, o‘tqazishlar sonini asosli ravishda cheklash 

kerak. Yog‘och buyumlarni konstruksiyalashda qo‘yimlarni 

hisoblab topish uchun GOST 

6449—76 

da to‘qqizta kvalitet 

ko‘zda tutilgan (10, 11, ... , 18). 

Tutashtiruvchi o‘lchamlar 

kvalitetini o‘tqazishlar hisobi bilan bir vaqtda tanlash kerak; 

bu hisob o‘tqazish qo‘yimlari (tirqish qoldirib o‘tqazish va 

tarang o‘tqazish qo‘yimlari)ning talab qilinadigan qiymatlariga 

asoslanib chiqariladi.

---

10