Sh. Abdullayeva I f. d., prof

 
Pul tizimining tarkibiy qismlari 
Tovarlar va xiz-
matlar narxlarini 
ifodalovchi milliy 
pul birligi 
Naqd aylanmada qonuniy 
to‘lov vositasi vazifasini 
bajaruvchi kredit va 
qog‘oz pullar, mayda tan-
galar tizimi 
Pul emissiyasi 
tizimi, muoma-
laga pul chiqa-
rish tartibi 
Pul muomalasi 
masalalarini 
tartibga soluvchi 
muassasalar 

---

48
yashirib qo‘yiladi yoki pinxoniy (xufiya) iqtisodiyotga o‘tib ketadi va 
shu tariqa muomala muhitidan chetga chiqib qoladi. 
XX asrda turli mamlakatlarda kundalik pul muomalasidan oltinni 
chetga chiqarib qo‘ygan xilma-xil qog‘oz banknotlar «yomon» pul rolini 
o‘ynagan. 
[37]
. Metall pullar tarixan metall tangalar shaklida ikki ko‘rinishda 
shakllangan (7-chizma). 
Monometallizmda
pul metali roli faqat bitta qimmatbaho metallga 
biriktirib qo‘yiladi. 
Bimetallizmda 
esa bu vazifani ikki metall (oltin va 
kumush) bajaradi. 
7-chizma.
Metall pullar tizimi. 
Qiymati yuqoriligi va ixchamligi tufayli oltin pul vazifasini baja-
rishga ko‘proq mos keladi. Shu bois oltin monometallizmi oxir-oqibatda 
kumush monometallizmini va bimetallizmni siqib chiqaradi. XX asr oxi-
riga borib u ustuvor pul tizimiga aylanadi. 
Shuni ta’kidlab o‘tish zarurki, pul muomalasida pul metali deb 
qabul qilingan metalldan tayyorlangan tangalar asosiy rolni o‘ynadi: 
kumush monometallizmida – kumush, oltin monometallizmida – oltin. 
Bulardan tashqari muomalada mis chaqalar, shuningdek, qiymat bel-
gilari – kredit va qog‘oz pullar ham mavjud bo‘lgan. 
Bimetallizm uzoq vaqt saqlanib turdi. Masalan, AQSHda butun XIX 
asr mobaynida kumush bilan oltin o‘rtasidagi rasmiy tenglik darajasi 
(paritet) bir unsiya oltin uchun 15-16 unsiya kumushni tashkil etib kel-
gan, lekin metallarning bozor kurslari ancha keng o‘zgarib borgan. Bu 
esa doim ham oltin foydasiga bo‘lavermagan. O‘tgan asr oxiriga kelib 
kumush sekin-asta mayda tanga holatiga o‘tib qoldi. 1933-yil AQSHda 
bimetallizm tizimi butkul tugatildi. 
O‘sha davrda, o‘tgan asr oxiriga kelib, oltin ayniqsa katta ahamiyat 
kasb etdi. Oltin monometallizmi deb ataluvchi tizim yoki oltin tanga 
4F1
kapitalizmgacha ma’lum bo‘lgan barcha pul tizimlari orasida eng 
1
1929-1933-yillardagi Buyuk depressiyaga qadar jahonda