Семинар дарси "Лойиҳа" технологияси асосида ташкил этилади. Торшириқлар 4-6 кишидан иборат гуруҳларга"

3 - ГУРУҲ УЧУН ТОПШИРИҚЛАР
“Диққат” мавзусини ёритиб беринг. Кичик гуруҳда талабаларнинг ҳаммаси қуйидаги саволларга жавоб беришлари керак. Саволларга талабалар ҳаммаси биргаликда тайёргарлик кўриши лозим. Талабалар доскада призентациялар қилади, ҳаммаси биргаликда доскага чиқади ва мавзу қай даражада ёритиб берилишига ҳам балл олади. (тайёгарлик учун 15 дақиқа)

1. 
   Диққат тўғрисида умумий тушунча беринг?
   

Biz voqelikni sezamiz, idrok qilamiz, xotirada saqlaymiz, esga tushiramiz va ular haqida fikr yuritamiz. Diqqat-e’tiborini ularga

yo‘naltirolmasa, to‘play olmasa unda hech bir psixik jarayon unumli

bo‘lmaydi. Biz biror obyektga qarab tursak ham uni ko‘rmaymiz, televizorda konsert berib tursa ham uni eshitmaymiz. Yoki o‘z fikr-mulohazalari bilan band bo‘lgan odam yaqin atrofdagi kishilarning gaplarini

eshitmaydi. Agar aksincha odam biror-bir predmet yoki faoliyatga butun

diqqat e’tiborini yo‘naltirsa va markazlashtirsa, u holda odam

predmetning miridan-sirigacha bilib oladi va ishi ham juda unumli

bo‘ladi. Shuning uchun ham u ongli faoliyatning sharti hisoblanadi.

Diqqat, deb psixik faoliyatning biror bir obyekt ustiga yo‘nalishi va

to‘planishiga aytiladi.

Psixik faoliyatning yo‘nalishi deb, psixik faoliyatning tanlovchilik

xarakteri, obyektni ixtiyoriy yoki beixtiyor tanlab olishga aytiladi.

Psixik faoliyatning to‘planishi deb, uni tanlab olgan obyektga butunlay berilishi va unga chuqur e’tibor berishga aytiladi.

Biz bundan oldingi boblarda aqliy faoliyatning ayrim turlarini bayon

qilganda diqqatning ahamiyati haqida gapirib o‘tgan edik. Aqliy faoliyatning barcha turlarida diqqat ishtirok etadi. Bizning ish-harakatlarimiz

ham diqqat ishtiroki bilan sodir bo‘ladi.

2. 
   Диққатнинг физиологик асосларини гапириб беринг
   

Diqqatning fiziologik asosini bosh miya po‘sti qismidagi «optimal

qo‘zg‘alish nuqtasi» tashkil qiladi. Bunday joyni yaqqol qilib ko‘rsatish

uchun I. P. Pavlov shunday tasvirlaydi: «Agar bosh suyagiga qaraganda

uning ichidagi miya ko‘rinadigan bo‘lsa, agar katta miya yarim sharlarida

optimal qo‘zg‘alish uchun eng yaxshi sharoit tug‘ilgan nuqtasi yiltillab

ko‘rinadigan bo‘lsa edi, ongi sog‘lom bo‘lib, bir narsani o‘ylab turgan

odamning miyasiga qaraganimizda, uning miyasining katta yarim sharlarida juda g‘alati jimjimador shakl bo‘lib, surati va hajmi har lahzada

bir o‘zgarib, turlanib, jimir-jimir qilib turuvchi yorug‘ narsaning u

yoqdan-bu yoqqa yugurib qimirlab turganini va miya yarim sharining

bu yorug‘ narsa atrofidagi boshqa yerlari birmuncha xira tortib turganini

ko‘rar edi»

Optimal qo‘zg‘alish nuqtasi manfiy induksiya qonuniga ko‘ra, bosh

miya po‘stining boshqa joylarida tormozlanishni vujudga keltiradi.

«Miya yarim sharlarining optimal qo‘zg‘alishga ega bo‘lgan qismida,

– deydi I. P. Pavlov, – yangi shartli reflekslar yengillik bilan hosil

bo‘ladi va differensirovkalar muvaffaqiyatli ravishda paydo bo‘ladi.

Shunday qilib, optimal qo‘zg‘alishga ega bo‘lgan joy ayni chog‘da bosh

miya yarim sharlarining ijodga layoqatli qismi desa bo‘ladi

3. 
   И.П.Павлов ва академик А.А.Ухтомскийнинг олиб борган текширишлари ҳақида гапириб беринг?
   

Diqqatning fiziologik asosi bo‘lmish optimal qo‘zg‘alish o‘chog‘i

haqidagi I. P. Pavlov ta’limoti bilan akademik A. A. Uxtomskiyning

olib borgan tekshirishlari bir-biriga to‘g‘ri keldi. Bu tekshirishlar natijasida

quyidagilar ma’lum bo‘ldi. Agar nerv sistemasiga bir qancha

qo‘zg‘ovchilar bir vaqtda ta’sir etsa, bosh miya po‘stida shu onning

o‘zida bir necha qo‘zg‘alish o‘choqlari paydo bo‘ladi. Shu bilan birga,

har bir qo‘zg‘alish o‘chog‘i bosh miya po‘stining hamma yeriga

tarqalishga, irradiatsiyalanishga moyildir. Shuning uchun ayrim

qo‘zg‘alish o‘choqlari o‘rtasida to‘qnashish va «kurash» sodir bo‘ladi.

Bu kurash natijasida qo‘zg‘alish o‘choqlaridan biri hukmron (dominanta)

bo‘lib oladi. Mana shu hukmron bo‘lib olgan qo‘zg‘alish o‘chog‘ini

akademik Uxtomskiy «dominanta» deb ataydi. Uxtomskiyning bergan

ta’rifiga ko‘ra, dominanta – bu ayni chog‘da markazda sodir bo‘ladigan

reaksiyalar xarakterini bir qadar belgilab beruvchi hukmron qo‘zg‘alish

o‘chog‘idir.

4. 
   «Доминанта»-нима? Диққат доминантаси ҳақида гапириб беринг?
   

Dominantalar mavjud bo‘lgan paytda boshqa qo‘zg‘alish o‘choqlari

(«subdominantalari» – nisbatan kuchsiz qo‘zg‘alish o‘choqlari) ko‘pincha

yo‘qolib ketmaydilar. Ular dominantaga qo‘shilib, uni kuchaytiradilar

yoki dominanta bilan kurasha boshlaydilar. Bu kurash jarayonida subdominanta dominanta bo‘lib olishi mumkin, ilgarigi dominanta esa

subdominanta bo‘lib qolishi mumkin. Hukmron qo‘zg‘alish o‘chog‘i

bo‘lgan dominanta diqqatimizning ma’lum narsaga yo‘naltirilishi va

to‘planishining fiziologik asosidir.

Diqqatning paydo bo‘lishida orientirovka refleksii deb ataladigan

refleksning ahamiyati kattadir. Bu refleks organizmning tevarak-atrofdagi

har qanday o‘zgarishlarga tug‘ma reaksiyasidan iboratdir. Masalan. Darsda o‘quvchilar o‘qituvchining ma’ruzasini maroq bilan eshitib

o‘tirganlarida sekin eshik ochiladi deylik. Shunda hamma o‘quvchilar

ham o‘qituvchining o‘zi ham beixtiyor ravishda eshik tomonga o‘grilib

qaraydilar. Bu refleksni I.P. Pavlov obrazli qilib, «bu nima?» refleksii

deb atagan. Demak, orientirovka refleksi ham diqqatni ko‘chib turishining

nerv-fiziologik mexanizmidir.

5. 
   Диққатнинг турларини тушунтириб беринг?
   

Diqqat dastavval o‘zining faolligi jihatidan – ixtiyorsiz va ixtiyoriy

deb farqlanadi. Diqqat asosan uch turga, ya’ni ixtiyorsiz va ixtiyoriy

diqqat, muvofiqlashgan diqqat turiga ajratiladi. Biron tashqi sabab bilan

va bizning xohishimizdan tashqari hosil bo‘ladigan diqqatni ixtiyorsiz

diqqat deyiladi.

Ixtiyorsiz diqqatni tug‘diruvchi sabablar, avvalo, bizga ta’sir qiluvchi

qo‘zg‘ovchilarning qandaydir mashhur xususiyatlaridir: chunonchi, ularning go‘zalligi, yorqinligi, kuchi, kattaligi, harakatchanligi, uzoq davom etishi, to‘satdan sodir bo‘lishi, kontrastligi va hokazo. Masalan,

shiqildoqli chiroyli va yaltiroq o‘yinchoq bog‘cha yoshigacha bo‘lgan

bolalarning diqqatini o‘ziga jalb qiladi.

Bundan tashqari, ixtiyorsiz diqqat bizning faoliyatimiz, turmush tajribamiz bilan bog‘liq bo‘lgan va ehtiyojlarimiz, qiziqishlarimizga javob

bera oluvchi hamda bizda ma’lum bir hissiyot uyg‘ota oluvchi

narsalarning ta’siri bilan ham vujudga keladi.

Ixtiyorsiz diqqatning yuzaga kelishi odamning ayni chog‘dagi holatiga ham bog‘liq. Bir xil narsalar va hodisalar diqqatimizni o‘ziga tortishi

mumkin va mutlaqo tortmasligi ham mumkin. Bu narsa odamning ayni

chog‘dagi holati bilan bog‘liq bo‘ladi.

Ixtiyorsiz diqqatning dastlabki fiziologik asosi oriyentirovka yoki

tekshirish reflekslaridan iborat.

Diqqatimiz qaratilishi lozim bo‘lgan narsani oldin belgilab olib, ongli

ravishda qo‘yilgan maqsad bilan ishga solingan diqqatni ixtiyoriy diqqat

deyiladi.

6. 
   Диққатнинг хусусиятлари ҳақида айтинг?
   

Diqqat bir qancha xususiyatlarga ega bo‘lib, ulardan asosiylari –

diqqatning ko‘chuvchanligi, bo‘linishi, ko‘lami, kuchi va barqarorligidir.

Bu xususiyatlarning qanchalik yaqqol ifodalanishiga qarab, har turli

faoliyat jarayonida ayrim odamlar diqqatining ma’lum bir (ijobiy yoki

salbiy) sifatlari belgilanadi

7. 
   Тахистоскоп мисолида диққатни текшириб беринг?
   

Taxistoskop vositasi bilan o‘tkazilgan tajribalar ko‘rsatishicha, katta

yoshli odam ayni vaqtning o‘zida diqqat doirasiga uchtadan to oltitagacha bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan narsalarni, masalan, undosh harflarni,

shakllarni sig‘dira oladi.

8. 
   Паришонлик-бу
   

Eng kuchsiz diqqat, odatda, tarqoq diqqat, parishon diqqat yoki

to‘g‘ridan to‘g‘ri parishonlik deyiladi. Parishonlik odamning o‘z diqqatini

biron-bir muayyan ishda tutib tura olmasligidir. Parishonlikda odamning diqqati bir narsadan boshqa bir narsaga beixtiyor ravishda o‘tib

turadi, bu narsalardan birontasida ham to‘xtab turmaydi. Parishonlik

holatini biz bolalar hayotining dastlabki kunlarida uchratishimiz mumkin:

yosh bola diqqatini hali hech bir narsa ustida tutib tura olmaydi.

Parishonlik holati katta yoshdagi odamlarda ham bo‘ladi, masalan,

charchaganda nerv kasalligiga duchor bo‘lganda, nerv sistemasi

zaharlanganda. Maktabda parishonxotir o‘quvchilar uchrab turadi.

Bunday o‘quvchilar hamisha hamma yoqqa «alang-jalang» qilaveradi,

biron narsa ustida diqqatini tutib tura olmaydi. Bolalarning parishon

bo‘lib qolishlariga, ko‘pincha, yasli va maktabda ular diqqatini yetarli

darajada tarbiyalamaslik sabab bo‘ladi.

Parishonlikni odamning hech bir narsaga diqqat qila olmasligi deb

tushunish yaramaydi. Odam hamisha diqqat qila olish qobiliyatiga egadir,

lekin odam diqqatining to‘planish darajasi hamma vaqt bir xil

bo‘lavermaydi. Parishonlik – bu eng kuchsiz diqqatdir, miya po‘stida

qo‘zg‘algan joyning kuchsiz bo‘lishligidir

9. 
   Ҳиссиёт, Ирода ва диққат ҳақида тушунчалар беринг?
   

Hissiyot va diqqat. Diqqatning kuchi va barqarorligi hissiyotga bog‘liq.

Bu yerda hissiyotning roli ikki xil – ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin.

Hissiyot diqqat qaratilgan narsa bilan bog‘liq bo‘lgan taqdirdagina

diqqat uchun ijobiy ahamiyatga ega bo‘ladi: bunday hissiyot qanchalik

kuchli bo‘lsa, diqqat ham shunchalik kuchli va barqaror bo‘ladi. Ixtiyorsiz diqqatning kuchi va barqarorligi, asosan, hissiyotga bog‘liq.

Kishining faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan hislar, emotsiyalar ham ixtiyoriydiqqatning kuchi va barqarorligini mustahkamlaydi va zo‘raytiradi. Bilish

va amaliy faoliyat jarayonida kishining ongi tobora ko‘proq yangi narsalar

bilan boyib borar, bilmagan va oz bilgan narsalarini bilib borar ekan,

diqqatning to‘planishi va barqarorligi ham ortib boradi. Yangilikni sezish

hissi kishining bilish faoliyatini kuchaytiradi, faollashtiradi, shu bilan

birga, diqqatning kuchini va barqarorligini mustahkamlaydi.

Diqqatning kuchi va barqarorligiga kishining ayni paytdagi umumiy

kayfiyati ham ta’sir qiladi. Yaxshi kayfiyat har qanday ishda diqqatimizning kuchini oshiradi.

Diqqat obyektidan bo‘lak sabablar tufayli qo‘zg‘algan his-tuyg‘ular

diqqatning kuchi va barqarorligiga salbiy ta’sir qiladi. Bunday his-tuyg‘ular

diqqatni chalg‘itadi va kuchsizlantiradi hamda uning barqarorligini buzadi. Masalan, qo‘shni sinfdagi musiqa yoki ashula ovozi tufayli tug‘ilgan

hissiyot o‘quvchilarning darsga qaratilgan diqqatlarini bo‘shashtiradi.

Iroda va diqqat. Ixtiyoriy (irodaviy) diqqatning kuchi iroda kuchi

bilan saqlab turiladi. Ko‘pincha, ixtiyorsiz diqqatning barqarorligi ham

faoliyat jarayonida irodaning zo‘ri bilan ushlab turiladi. Shuning uchun

iroda, asosan, diqqatda ko‘rinadi, desa bo‘ladi. Agar kishi diqqatli

bo‘lishni xohlab, buning uchun zo‘r bersa, diqqat kuchli va barqaror

bo‘ladi; bunda kishi ixtiyorsiz ravishda paydo bo‘ladigan va diqqatning

obyektiga munosabati bo‘lmagan taassurotlar, tasavvurlar, fikr va

hissiyotlarni siqib chiqarish va yo‘q qilib yuborish uchun zo‘r harakat

qiladi.

10. 
    Диққатнинг кучи ва барқарорлигини таъмин этадиган шарт-шароитларни тушунтириб беринг?
    

Diqqatning kuchi va barqarorligi uning muhim xossasidir. Diqqatning

kuchi turli darajada bo‘lishi – diqqat kuchli va kuchsiz bo‘lishi mumkin.

Diqqat qanchalik kuchli bo‘lsa, u diqqat obyektiga shunchalik ko‘p

to‘planadi, boshqa, ayni vaqtda keraksiz bo‘lgan narsalarga shunchalik

kam chalg‘iydi. Biz tashqi tomondan diqqatning kuchi to‘g‘risida asosan,

uning chalg‘ish darajasiga qarab hukm chiqaramiz. O‘quvchining diqqati

har xil, hatto kuchsiz darajadagi chetki qo‘zg‘ovchilardan, chunonchi,

qalamning tushib ketishiga, qo‘shni partadagi o‘rtoqlarining pichirlashganiga, koridorda bo‘layotgan gaplarga chalg‘ib ketaversa – bu ayni

vaqtda o‘quvchining diqqati kuchsizligidan dalolat beradi. Agar o‘quvchi

bunday chetki qo‘zg‘ovchilar (ba’zan hatto kuchli qo‘zg‘ovchilar) ta’sirini

ham go‘yo «sezmay», balki muayyan bir ishga berilib qunt bilan ishlasa,

bu ayni vaqtda o‘quvchi diqqatining kuchliligidir.

Ихтиёрсиз диққатни, ихтиёрий иродавий диққатнинг кучини, диққатнинг барқарорлиги ва паришонликни роллар билан тушунтиринг. Талабалар топшириқни ролли ижро этиб бериши керак!