Сейтназаров М

Қытай миллий динлери: даосизм, конфуцийшилик
ДАОСИЗМ
Даосизм - эрамиздан алдынғы IV-III әсирлерде Қытайда пайда болған философиялық тәлиймат. Даосизм тәлийматының тийкарғы идеясы материаллық дүньядағы предмет ҳәм ҳәдийселер ҳәр-қыйлылығының мазмунын тәмийнлеўши, олардың болмыслық себеби ҳәм дерегин шөлкемлестириўши «дао» ҳаққындағы қарастан ибарат. Эрамыздың II әсиринде бул тәлиймат тийкарында диний қараслар да қәлиплести ҳәм ол даосизм атамасын алды. Бул дин әййемги дүнья философы Лао Цзи аты менен байланыслы болып, оның «Дао де Цзи» китабыдағы тәлийматқа тийкарланады.
Даосизмде материалистлик ҳәм стихиялы диалектика элементлери де бар. Ол дүньядағы барлық предмет ҳәм ҳәдийселер өзгериўде, ҳәрекетте, айрым нәрселер тикленсе, басқалары сөнеди, деп тәлим береди.
Даосизмниң унамлы тәрепи-аўладларды еслеў , улардың руҳын есте сақлаў болып табылады. Себеби қайтыс болған әўладлар руўхына ҳурмет көрсетиў келешек манауиятын тәмийнлеўге хызмет қылады.
КОНФУЦИЙШИЛИК
Конфуцийшилик әййемги Қытайда эрамыздан алдыңғы VI-V әсирлерде пайда болды. Кейиншелик диний мазмунға ийе болған бул тәлийматқа ағартыўшы Конфуций (Кун-Цзи 551-479 жыллар) тийкар салған.
Конфуцийшылық тәлийматында дүньяқарас мәселелерине емес, бәлким социаллық-әдеп икрамлылық машқалаларына көбирек орын бериледи. Онда «әдеп-икрамлылы адам» болыў, данышпанлардан тәлим алыў ҳаққындағы идея алға сүриледи. Конфуцийшилик тәлийматы бойынша жәмийетте ҳүким сүрген «Жень» инсанпаруарлыққа әмел етиўи тийис. Инсанпаруарлық кемтарлық, саналық, басықлык, меҳрибанлық, әдиллик, сахыйлықтан ибарат. Инсан «Жень» нызамын өзлестириў ушын жәмийетте тутқан орнына қарап «Ли» нормаларын орынлауы талап етиледи. Жәмийеттеги әдеп икрамлылық нормалар, дәстүрлер, үрп-әдетлер усыған байланыслы белгиленеди. Пәс қатлам «әдеби жоқары» баслықларына бойсыныўы Ли менен ақланған.
Конфуцийшиликте адамлардың жоқары ҳәм төменги қатламларға ажыратыўда олардың байлығы ямаса социаллық келип шығыўы тийкарғы ролди ойнамайды, бунда жоқары әдеп икрамлылық пазыйлеттиң хызмети үлкен деп есапланады. Бирақ бул ҳүкимран ҳәм қарам қатламларға ажыратыў улыўма бийкар етиледи деген гәп емес. Конфуцийдиң пикринше қатламларға ажыратыў тәртиби ески дәстүрлерге тийкарланыўы ҳәм ол мәмлекет тәрепинен басқарылыўы лазым.
Конфуцийшиликтиң барлық тийкарғы нызамлары 13 китапта, баяны болса 40 томда баян етилген. Булардың ең әҳмийетли бөлими 9 китаптан ибарат. Булар: «Сишу» (Төрт китап) ҳәм «Цзин» (Бес китап). Бул нызамлар да «муқәаддес» халық данышпанлары дереги болып есапланады.