Сейтназаров М

АНИМИЗМ
Адамлар гүзетиушең болады. Әййемги заман адамлары да тәбият ҳәм жәмийеттеги түрли ҳәдийселерди әден бақлап барған. Ҳәр жылы бәҳәрде өсимликлер ҳәм тереклер ояныўы жүз берип гүртек жазады. Адамлар уйықлап оянады, есинен кетип және есине келеди, айрым ҳайуанлар қыста уйықлап бәҳәрде оянады, қыс пасылы «өлик» мәўсим болып табылады, бәҳәр қайта тирилиў болып есапланады.
Бул ўақыяларды билгеннен соң адамлар барлық нәрсе өлип-тирилип турады деп ойлай баслаған.
Анимизм жәмийетте қашан ҳәм қай жерде мине усындай қараслар пайда болған болса, сол жерде ҳәм дәўирде келип шыққан дин.
Анимизм буннан 40-30 мың жыл алдын пайда болған.
А н и м а сөзи латынша болып, «жан, руҳ» деген мәнини билдиреди. Анимизм ең әййемги динлерден бири болып, ол әуели жан, руҳты өлмейди, дене болса өледи, деген қараслардан пайда болған. Анимистик тәлимат қайта тирилиў денеге жанды қайтып кириўи себепли жүз береди, деп есаплайды.
Анимизмге көре жан ҳәм руҳ ҳәр бир нәрседе, ҳәр бир өсимлик ҳәм ҳайуанда, ҳәр бир адамда бар.
Анимизм дини адамда әлем ҳаққындағы қарасларды қәлиплестириў, предмет ҳәм ҳәдийселер өзгешеликлерин улыўмаластырыў ҳәм мәнгилестириў қәбилети пайда болғаннан соң ғана пайда болған. Жанның өлмеслиги ҳаққындағы абстракция да усы қәбилеттиң күшли болмаған дәуирлеринде келип шыққан болыуы керек. Әййемги анимизм тийкарында адамлар әлемди екиге: «ол дүнья» ҳәм «бул дүнья» ға ажыратады. Реал тәбиий дүнья үстинен ғайритабиий дүнья ҳукимранлық етеди, деген қараста содна қәлиплескен.
Жан ҳәм руҳты адамларға қудай береди, жанды қайта алатуғын да қудай, деген исеним анимизм рауажланыуының кейинги дәўирлеринде пайда болған. Анимизм дининиң әҳмийетли өзгешелиги - руҳлар мәңги айланып жүреди, адам руҳы көзге көринбестен, денесиз ҳалда өз үйине келиўи, еле тири туўысқанларын көрип турыўы, оларды жақсы ямаса жаман ҳәдийселерден ғайыптан хабарландырып турыўы мүмкин деген тәлиймат болып есапланады.
Ислам дининде өлгеннен кейин тирилиў ҳаққындағы билим берилген. Ахыретте барлық қайтыс болған адамлар қайта тириледи. Олар қудай тәрепинен сораўға тутылады, олар сауап ямаса гунәҳ ислерине қарап жәннетке ямаса дўзахқа тийисли болады, дейилген.
Ҳәзирги дәўирде Орта Азия ҳәм басқа мусылман мәмлекетлеринде өлген адамлардың әруағына атап қурбанлық мәресими өткезиледи, қайр-садақа бериў әдетлери бар. Булар да анимизм әдетлеринен болып есапалнады.
Анимизм дини адамлардың дүньядан өткен әўладларды еслеулерин умытпауға үйретеди, шейидлер еслетпесине қойылған ҳәйкеллер, олардың дизимлерге алыныўы, қәбирлерди тиклеў, нышаный қәбирлерге «мәнги жалын» жағыў сыяқлылар да анимизм менен байланысып кетеди.